SALİHA SULTAN
Moğolistan’ın Ötüken bölgesinde efsanevi Türk önderlerinden İlteriş Kutluk Kağan’a ilişkin bir anıt ve Türkçe yazıt bulundu. Yazılı Türk edebiyatını sekizinci yüzyıldan yedinci yüzyıla taşıyan keşif, Milletlerarası Türk Akademisi (UTA) ve Nomgon Vadisi’ndeki Moğolistan Arkeoloji Enstitüsü’nün 2016’dan beri yürüttüğü hafriyat çalışmaları sırasında yapıldı. Türkiye keşiften birinci vakit içinderda Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı’nın Twitter hesabından 23 Ağustos tarihinde yaptığı “Kültekin ve Bilge Kağan’ın babası İlteriş Kutluğ Kağan’ın Anıt Kompleksi ve yazıtı bulundu” paylaşımıyla haberdar oldu. Türk, Moğol ve Orta Asya tarihlerinde kutsal başşehir olarak kabul edilen Ötüken bölgesinde, Orhun Abideleri’nin güney batısında bulunan Arhangay’da yapılan hafriyatlarda ortaya çıkan ve Türk ve Soğd lisanlarında yazıldığı anlaşılan anıt yazıt, büyük heyecanla karşılandı.
Keşfi yapan Kazak ve Moğol bilim insanları, dün Moğolistan’ın başşehri Ulan Batur’da düzenlenen basın toplantısında elde ettikleri ayrıntıları bütün dünyaya duyurdu. görüşmede konuşan meşhur Kazak tarihçi, Memleketler arası Türk Akademisi Lideri Darhan Kıdırali, Moğolistan Arkeoloji Enstitüsü uzmanlarıyla Ötüken’deki Nomgon ovasında ortaklaşa sürdürdükleri hafriyatta Bilge Kağan ile Kül Tigin’in babası İlteriş Kağan’ın külliyesi ve yazıtını keşfettiklerini söylemiş oldu. Kıdırali, “Anıt metninden elde edilen bilgilere dayanarak, Nomgon külliyesinin Göktürk Kağanlığını bir daha canlandıran Kül Tigin ve Bilge Kağan’ın babası İlteriş Kutluk Kağan’a ithaf edildiği kararına varılmıştır. Ayrıyeten bu külliye, ‘Türk’ isminin birinci sefer geçtiği Göktürk devrinin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir” dedi.
‘ORHUN ANITLARI KADAR ÖNEMLİ’
Kıdırali, hafriyatta ortaya çıkan İlteriş Kağan külliyesinin de genel olarak oğulları Bilge Kağan ve Kül Tigin’in anıtlarına benzediğinin altını çizdi. Nomgon’daki İlteriş Kağan yazıtının üst tarafında bedeni ejderha halinde iki kurt başı simgelendiği bilgisini veren Kıdırali, “Taspar Kağan, Bilge Kağan, Kül Tigin ve öbür anıtların doruğuna de bu çeşit kağanlık simgeleri olan ejderha biçimli kurt başlı bir formun çizildiği bilinmektedir. Nomgon anıtının, Orhun anıtları üzere Göktürk devleti için değerli bir anıt olduğu anlaşılmaktadır” görüşünü aktardı. Kıdırali, Milletlerarası Türk Akademisi olarak hafriyat neticeleriyla ilgili bilimsel kitap hazırlayacaklarını ve tanıtımını ise tüm Türk devletlerinin başşehirlerinde gerçekleştireceklerini kelamlarına ekledi. Hafriyat takımının de yer aldığı görüşmede, yazıttan ve bölgedeki komplekste bulunan öteki buluntuların görselleri de basınla paylaşıldı. Yazıt metninin günümüz Türkçesine aktarılmış hali ise çabucak hemen yayımlanmadı.
12 SATIRLIK METNİN SONUNDA ‘TARKAN’ İMZASI VAR
Basın toplantısında anıt yazıt hakkında ayrıntılı bilgiler de paylaşıldı. Batıdan doğuya oval halde inşa edilen külliye toplamda 49 metrekare alana yayılıyor. Etrafına hendek kazılı olan külliyenin batı tarafında, alanın ortasına delikli taştan bir küp (sunak), taştan insan figürleri, iki yavrusu olan aslan heykeli ve iki koyun heykeli bulunuyor. Kapısına ise sırayla 51 balbal taş yerleştirilen külliyedeki bu taşlardan beş adedinde ise Aşina ailesine ilişkin olduğu bilinen ‘dağ keçisi’ sembolü tespit edildi. Yazıt ise külliyenin ortasındaki ibadet kısmı olduğu düşünülen kısımda bulundu. İbadet yerinin önünde yazıtın üst kısmı ve kaplumbağa formundaki temeli keşfedildi. Bulunan yapıtın iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı bulunuyor. Keşfe katılan bilim insanları, yazıt metninde ‘Tanrı’, ‘Türk’, ‘Kutluk’, ‘Tümen’ üzere bir dizi söz tespit etti. Anıtı yazan kişinin isminin ise ‘Darkhan’, (Tarkan) olduğu belirtiliyor. İsmine bu anıt dikilen İlteriş Kutluk Kağan, Kül Tigin’le Bilge Kağan’ın babası ve II. Doğu Göktürk Kağanlığı’nın kurucu önderiydi.
‘BÜTÜN BİLDİKLERİMİZİ DEĞİŞTİRECEK’
Türk tarihçiliğinin duayen isimlerinden Prof. Dr. Ahmet Taşağıl, Ötüken bölgesindeki keşfi KARAR’a kıymetlendirdi: İlteriş Kutluğ Kağan’ın Anıt Kompleksi ve yazıtı keşfi hakkında bilgim vardı, arkadaşlar paylaşmışlardı. Bu Kazak ve Moğol bilim insanlarının ortak çalışmasıyla yapılmış değerli bir keşiftir. Önden edindiğim bilgilere nazaran son derece değerli bir keşif zira o periyoda ilişkin bir yazıt daha evvel bilmiyorduk. Türk isminin bir metinde birinci sefer 720’lerde Tonyukuk Yazıtı’nda geçtiğini biliniyordu daha evvel, İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı bunu 692 yılı öncesine çekiyor. Yani başlangıcı ortalama 40 yıl geriye çekiyor. Türk ismi birinci kere 720’de değil 692 öncesinde ortaya çıkmış oluyor. Yazıtta yer alan ‘tengri’, ‘kutluk’ üzere Türkçenin en kıymetli sözlerinin geçmesi de Türk devleti ve inanç sistemi açısından büyük bedel taşıyor. Dikdörtgen bir anıt alanı var, bunlar bizim külliye ya da kompleks dediğimiz devlet merasimlerinin yapıldığı alanlardır. Öbür değerli yazıtlarımızda da birebir durum kelam konusudur. Göktürk tarihi ve Türk tarihi için son derece değerli bir yazıt bulundu, bu yazıt bütün bildiklerimizi değiştirecek. Ben daha evvel kitaplarımda Çince kaynaklardaki ayrıntıları yayımlamıştım, bu keşif bizim Çin kaynaklarından okuduğumuz ayrıntıları de teyit ediyor bir manada. Genel olarak eski Türk külçeşidinin derin damarlarını, köklerini açığa çıkarmada fazlaca işe yarayacak kıymetli bir keşifle karşı karşıyayız. Fotoğrafları de gördüm, detaylı inceleme fırsatım olmadı lakin keşfi yapan arkadaşlarımız bu konularda çalışmalarını yayımlayacaktır. Zira anıtı onlar buldu, bu çalışmaları yapmak ve yayımlamak onların hakkı, biz de onların çalışmalarını okumayı heyecanla bekliyoruz.
Moğolistan’ın Ötüken bölgesinde efsanevi Türk önderlerinden İlteriş Kutluk Kağan’a ilişkin bir anıt ve Türkçe yazıt bulundu. Yazılı Türk edebiyatını sekizinci yüzyıldan yedinci yüzyıla taşıyan keşif, Milletlerarası Türk Akademisi (UTA) ve Nomgon Vadisi’ndeki Moğolistan Arkeoloji Enstitüsü’nün 2016’dan beri yürüttüğü hafriyat çalışmaları sırasında yapıldı. Türkiye keşiften birinci vakit içinderda Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı’nın Twitter hesabından 23 Ağustos tarihinde yaptığı “Kültekin ve Bilge Kağan’ın babası İlteriş Kutluğ Kağan’ın Anıt Kompleksi ve yazıtı bulundu” paylaşımıyla haberdar oldu. Türk, Moğol ve Orta Asya tarihlerinde kutsal başşehir olarak kabul edilen Ötüken bölgesinde, Orhun Abideleri’nin güney batısında bulunan Arhangay’da yapılan hafriyatlarda ortaya çıkan ve Türk ve Soğd lisanlarında yazıldığı anlaşılan anıt yazıt, büyük heyecanla karşılandı.
Keşfi yapan Kazak ve Moğol bilim insanları, dün Moğolistan’ın başşehri Ulan Batur’da düzenlenen basın toplantısında elde ettikleri ayrıntıları bütün dünyaya duyurdu. görüşmede konuşan meşhur Kazak tarihçi, Memleketler arası Türk Akademisi Lideri Darhan Kıdırali, Moğolistan Arkeoloji Enstitüsü uzmanlarıyla Ötüken’deki Nomgon ovasında ortaklaşa sürdürdükleri hafriyatta Bilge Kağan ile Kül Tigin’in babası İlteriş Kağan’ın külliyesi ve yazıtını keşfettiklerini söylemiş oldu. Kıdırali, “Anıt metninden elde edilen bilgilere dayanarak, Nomgon külliyesinin Göktürk Kağanlığını bir daha canlandıran Kül Tigin ve Bilge Kağan’ın babası İlteriş Kutluk Kağan’a ithaf edildiği kararına varılmıştır. Ayrıyeten bu külliye, ‘Türk’ isminin birinci sefer geçtiği Göktürk devrinin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir” dedi.
‘ORHUN ANITLARI KADAR ÖNEMLİ’
Kıdırali, hafriyatta ortaya çıkan İlteriş Kağan külliyesinin de genel olarak oğulları Bilge Kağan ve Kül Tigin’in anıtlarına benzediğinin altını çizdi. Nomgon’daki İlteriş Kağan yazıtının üst tarafında bedeni ejderha halinde iki kurt başı simgelendiği bilgisini veren Kıdırali, “Taspar Kağan, Bilge Kağan, Kül Tigin ve öbür anıtların doruğuna de bu çeşit kağanlık simgeleri olan ejderha biçimli kurt başlı bir formun çizildiği bilinmektedir. Nomgon anıtının, Orhun anıtları üzere Göktürk devleti için değerli bir anıt olduğu anlaşılmaktadır” görüşünü aktardı. Kıdırali, Milletlerarası Türk Akademisi olarak hafriyat neticeleriyla ilgili bilimsel kitap hazırlayacaklarını ve tanıtımını ise tüm Türk devletlerinin başşehirlerinde gerçekleştireceklerini kelamlarına ekledi. Hafriyat takımının de yer aldığı görüşmede, yazıttan ve bölgedeki komplekste bulunan öteki buluntuların görselleri de basınla paylaşıldı. Yazıt metninin günümüz Türkçesine aktarılmış hali ise çabucak hemen yayımlanmadı.
12 SATIRLIK METNİN SONUNDA ‘TARKAN’ İMZASI VAR
Basın toplantısında anıt yazıt hakkında ayrıntılı bilgiler de paylaşıldı. Batıdan doğuya oval halde inşa edilen külliye toplamda 49 metrekare alana yayılıyor. Etrafına hendek kazılı olan külliyenin batı tarafında, alanın ortasına delikli taştan bir küp (sunak), taştan insan figürleri, iki yavrusu olan aslan heykeli ve iki koyun heykeli bulunuyor. Kapısına ise sırayla 51 balbal taş yerleştirilen külliyedeki bu taşlardan beş adedinde ise Aşina ailesine ilişkin olduğu bilinen ‘dağ keçisi’ sembolü tespit edildi. Yazıt ise külliyenin ortasındaki ibadet kısmı olduğu düşünülen kısımda bulundu. İbadet yerinin önünde yazıtın üst kısmı ve kaplumbağa formundaki temeli keşfedildi. Bulunan yapıtın iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı bulunuyor. Keşfe katılan bilim insanları, yazıt metninde ‘Tanrı’, ‘Türk’, ‘Kutluk’, ‘Tümen’ üzere bir dizi söz tespit etti. Anıtı yazan kişinin isminin ise ‘Darkhan’, (Tarkan) olduğu belirtiliyor. İsmine bu anıt dikilen İlteriş Kutluk Kağan, Kül Tigin’le Bilge Kağan’ın babası ve II. Doğu Göktürk Kağanlığı’nın kurucu önderiydi.
‘BÜTÜN BİLDİKLERİMİZİ DEĞİŞTİRECEK’
Türk tarihçiliğinin duayen isimlerinden Prof. Dr. Ahmet Taşağıl, Ötüken bölgesindeki keşfi KARAR’a kıymetlendirdi: İlteriş Kutluğ Kağan’ın Anıt Kompleksi ve yazıtı keşfi hakkında bilgim vardı, arkadaşlar paylaşmışlardı. Bu Kazak ve Moğol bilim insanlarının ortak çalışmasıyla yapılmış değerli bir keşiftir. Önden edindiğim bilgilere nazaran son derece değerli bir keşif zira o periyoda ilişkin bir yazıt daha evvel bilmiyorduk. Türk isminin bir metinde birinci sefer 720’lerde Tonyukuk Yazıtı’nda geçtiğini biliniyordu daha evvel, İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı bunu 692 yılı öncesine çekiyor. Yani başlangıcı ortalama 40 yıl geriye çekiyor. Türk ismi birinci kere 720’de değil 692 öncesinde ortaya çıkmış oluyor. Yazıtta yer alan ‘tengri’, ‘kutluk’ üzere Türkçenin en kıymetli sözlerinin geçmesi de Türk devleti ve inanç sistemi açısından büyük bedel taşıyor. Dikdörtgen bir anıt alanı var, bunlar bizim külliye ya da kompleks dediğimiz devlet merasimlerinin yapıldığı alanlardır. Öbür değerli yazıtlarımızda da birebir durum kelam konusudur. Göktürk tarihi ve Türk tarihi için son derece değerli bir yazıt bulundu, bu yazıt bütün bildiklerimizi değiştirecek. Ben daha evvel kitaplarımda Çince kaynaklardaki ayrıntıları yayımlamıştım, bu keşif bizim Çin kaynaklarından okuduğumuz ayrıntıları de teyit ediyor bir manada. Genel olarak eski Türk külçeşidinin derin damarlarını, köklerini açığa çıkarmada fazlaca işe yarayacak kıymetli bir keşifle karşı karşıyayız. Fotoğrafları de gördüm, detaylı inceleme fırsatım olmadı lakin keşfi yapan arkadaşlarımız bu konularda çalışmalarını yayımlayacaktır. Zira anıtı onlar buldu, bu çalışmaları yapmak ve yayımlamak onların hakkı, biz de onların çalışmalarını okumayı heyecanla bekliyoruz.