TANER AY
İsmail Orhan Sönmez’in ‘Tulliana’ isimli yapıtı, son senelerda okuduğum en ayrıksı ve en etkileyici şiir kitabı. Geçtiğimiz günlerde Ötüken Neşriyât’tan yayımlanan kitap büyük kedilerden Anadolu parsının tükenişine ait tarihi sıra ortasında yazılan ağıtlardan oluşuyor. ‘Tulliana’, yalnızca tartışmasız bir şiir kitabı değil, hem de da tarihi, mitolojiyi, dağları, otları, ağaçları, börtü böceği ve insanın kalleşliğini ‘gözlerinden bin yıllar geçen’ Anadolu parsıyla seslendiren epey katmanlı bir eser. Düzgün ki yayın dünyamızda Göktürk Ömer Çakır üzere bir editör var; o ve Ötüken Neşriyât olmasa bu ayrıksı yapıtı kimse basmazdı diye düşünüyorum. Zira, jenerasyonu tükenen bir hayvan, parayla kirlenen dünyaya ilişkin editörlerinin ve yayıncıların, hiç fakat hiç umurunda değil: Ayrıyeten, sormak isterim, Anadolu parsı, Sönmez haricinde kaç şâirin umurunda?
Sönmez’in yapıtını okurken, Anadolu parsı için gazete arşivlerinde oldukça de araştırma yaptım. Anadolu parsının aslında Ege ve Akdeniz bölgesine mahsus bir alt çeşit olduğu, bu yüzden de İran parsından ayrıldığı açıklık kazanıyor. Bu hayvanın nesini tüketenlerin başında Mantolu Hasan denen bir avcı geliyor. Örneğin, Akşam gazetesinin 24 Kanunisani 1939 günlü nüshasının 8’inci sayfasında, ‘tek kurşununu bile boşa atmayan yüksek nişancı’ olarak tanıtılan Mantolu Hasan’ın, Sevimlice köyünün civarındaki Görülmez Dağı’nda, biri erkek başkası dişi iki parsı gözlerinden vurup öldürdüğü, hayvanların postunu Kuşadası’nda 55 liraya sattığı haber yapılmıştır. Kitabın sonundaki Celalettin Tutkun’un ‘Son Leopar’ hikayesinde, 95’inci sayfadaki Kürşat Metin’in açıklamasında ve Prof. Dr.Hans Kumerloeve’nin ‘Die Säugetiere der Türkei’ (Zoologische Staatssammlung, 1975) başlıklı çalışmasında oldukça bilgi var. Celalettin Tutkun’un ‘Son Leopar’ (Ekin Sanat, 2017) yapıtından da ‘Tulliana’yı okurken haberdar oldum. Gerek “Son Leopar”, gerekse de Sönmez’in ‘Kardeşim Kurt’unu (Ötüken Neşriyât, 2019) epeyce merak ediyorum.
Sözümü Sönmez’in dizeleriyle bitiriyorum: “Bir gün yalnızca rüzgârlar kalacak,/ güneş ve kartalı bakılırsaceğiz yan yana,/ Uçsuz bucaksız dağlar üzerinden saf bir akıl olarak yeryüzünü seyredeceğiz./bu biçimde bir parsın özgürce eskil kentlerden insan/ umutları, memnunlukları ve hükümranlıklarından ibaret olan/ mezarlıklar üzerinden sükunet içinde geçtiğini goreceğiz.”
ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDE ‘ESNEYEN PARS’
‘Bars’ yahut ‘pars’ sözünün birinci yazılı kullanmasına Eski Uygur Türkçesi ve Orhun alfabesi kaleme alınmış olan Irk Bitig kitabında, ‘äsnägän bars män’ (esneyen parsım ben) halinde rastlıyoruz. Kitabın sonunda da, “Genç bir öğrenci olan ben; bu kitabı, bars yılının ikinci ayının on beşinci gününde (17 Mart 930), Taygün-tan tapınağında, öğretmen Burua’yı dinleyerek yazdım,” notu vardır. Birebir ‘bars’ sözüyle birinci örnekte bir hayvana, ikinci örnekteyse 12 Hayvanlı Türk Takvimi’ne işâret edilmektedir. Divanü Lûgat-it-Türk’te de ‘bars’ sözünün birinci manası ‘yırtıcı bir hayvan’, ikincisiyse ‘Türklerin on iki yılından biri’ olarak olarak açıklanmıştır (Besim Atalay çevirisi, C.I, s.344, 1998). Irk Bitig’teki ‘yırtıcı hayvan’ın ‘panthēra pardus’ olduğu kabul edilmektedir. Bir büyük kedi çeşidinin ismi olan panther, Latince’deki ‘panthēra’ yahut Antik Yunanca’daki ‘πάνθηρ’ sözünden gelmektedir. ‘Pardus’ ise, çeşidin eril belirleyenidir. Bu sözün kökeninin Yunanca’daki ‘pardalotόs’ sözü olduğu belirtiliyor. Parsın kimilerinin jenerasyonu tükenmiş olan on beş kadar alt çeşidi bulunuyor. ‘Panthēra’ alt çeşidinden Anadolu parsı ise 1859’da Fransız hayvan bilimci Valenciennes tarafınca ‘Panthera pardus tulliana’ olarak tanımlanarak başkalarından ayrılmıştır. Buradaki Latince’deki ‘tullĭus’ kökenli ‘tulliana’ sözünün, Marcus Tullius Cicero’ya atıf olabileceği düşünülüyor. Onun Kilikya valiliği sırasında kendisinden Roma’daki gladyatör dövüşleri için panter isteyen Rufus’a yazdığı mektupların birinde, hayvanların sayılarının az olduğunu ve tam olarak nerede olduklarını bilemediklerini belirtilmektedir. İsmail Orhan Sönmez, Roma’daki arenalara Anadolu’dan gönderilen parslar için şöyleki muharrir:”Romanın bayanlarını hayran bırakan güzelliğinle,/ öldün ve öldürdün arenanın günahları ortasında binlerce sefer,/ öldün ve kalabalıkların beş para etmez gözlerini orada gördün.”
İsmail Orhan Sönmez’in ‘Tulliana’ isimli yapıtı, son senelerda okuduğum en ayrıksı ve en etkileyici şiir kitabı. Geçtiğimiz günlerde Ötüken Neşriyât’tan yayımlanan kitap büyük kedilerden Anadolu parsının tükenişine ait tarihi sıra ortasında yazılan ağıtlardan oluşuyor. ‘Tulliana’, yalnızca tartışmasız bir şiir kitabı değil, hem de da tarihi, mitolojiyi, dağları, otları, ağaçları, börtü böceği ve insanın kalleşliğini ‘gözlerinden bin yıllar geçen’ Anadolu parsıyla seslendiren epey katmanlı bir eser. Düzgün ki yayın dünyamızda Göktürk Ömer Çakır üzere bir editör var; o ve Ötüken Neşriyât olmasa bu ayrıksı yapıtı kimse basmazdı diye düşünüyorum. Zira, jenerasyonu tükenen bir hayvan, parayla kirlenen dünyaya ilişkin editörlerinin ve yayıncıların, hiç fakat hiç umurunda değil: Ayrıyeten, sormak isterim, Anadolu parsı, Sönmez haricinde kaç şâirin umurunda?
Sönmez’in yapıtını okurken, Anadolu parsı için gazete arşivlerinde oldukça de araştırma yaptım. Anadolu parsının aslında Ege ve Akdeniz bölgesine mahsus bir alt çeşit olduğu, bu yüzden de İran parsından ayrıldığı açıklık kazanıyor. Bu hayvanın nesini tüketenlerin başında Mantolu Hasan denen bir avcı geliyor. Örneğin, Akşam gazetesinin 24 Kanunisani 1939 günlü nüshasının 8’inci sayfasında, ‘tek kurşununu bile boşa atmayan yüksek nişancı’ olarak tanıtılan Mantolu Hasan’ın, Sevimlice köyünün civarındaki Görülmez Dağı’nda, biri erkek başkası dişi iki parsı gözlerinden vurup öldürdüğü, hayvanların postunu Kuşadası’nda 55 liraya sattığı haber yapılmıştır. Kitabın sonundaki Celalettin Tutkun’un ‘Son Leopar’ hikayesinde, 95’inci sayfadaki Kürşat Metin’in açıklamasında ve Prof. Dr.Hans Kumerloeve’nin ‘Die Säugetiere der Türkei’ (Zoologische Staatssammlung, 1975) başlıklı çalışmasında oldukça bilgi var. Celalettin Tutkun’un ‘Son Leopar’ (Ekin Sanat, 2017) yapıtından da ‘Tulliana’yı okurken haberdar oldum. Gerek “Son Leopar”, gerekse de Sönmez’in ‘Kardeşim Kurt’unu (Ötüken Neşriyât, 2019) epeyce merak ediyorum.
Sözümü Sönmez’in dizeleriyle bitiriyorum: “Bir gün yalnızca rüzgârlar kalacak,/ güneş ve kartalı bakılırsaceğiz yan yana,/ Uçsuz bucaksız dağlar üzerinden saf bir akıl olarak yeryüzünü seyredeceğiz./bu biçimde bir parsın özgürce eskil kentlerden insan/ umutları, memnunlukları ve hükümranlıklarından ibaret olan/ mezarlıklar üzerinden sükunet içinde geçtiğini goreceğiz.”
ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDE ‘ESNEYEN PARS’
‘Bars’ yahut ‘pars’ sözünün birinci yazılı kullanmasına Eski Uygur Türkçesi ve Orhun alfabesi kaleme alınmış olan Irk Bitig kitabında, ‘äsnägän bars män’ (esneyen parsım ben) halinde rastlıyoruz. Kitabın sonunda da, “Genç bir öğrenci olan ben; bu kitabı, bars yılının ikinci ayının on beşinci gününde (17 Mart 930), Taygün-tan tapınağında, öğretmen Burua’yı dinleyerek yazdım,” notu vardır. Birebir ‘bars’ sözüyle birinci örnekte bir hayvana, ikinci örnekteyse 12 Hayvanlı Türk Takvimi’ne işâret edilmektedir. Divanü Lûgat-it-Türk’te de ‘bars’ sözünün birinci manası ‘yırtıcı bir hayvan’, ikincisiyse ‘Türklerin on iki yılından biri’ olarak olarak açıklanmıştır (Besim Atalay çevirisi, C.I, s.344, 1998). Irk Bitig’teki ‘yırtıcı hayvan’ın ‘panthēra pardus’ olduğu kabul edilmektedir. Bir büyük kedi çeşidinin ismi olan panther, Latince’deki ‘panthēra’ yahut Antik Yunanca’daki ‘πάνθηρ’ sözünden gelmektedir. ‘Pardus’ ise, çeşidin eril belirleyenidir. Bu sözün kökeninin Yunanca’daki ‘pardalotόs’ sözü olduğu belirtiliyor. Parsın kimilerinin jenerasyonu tükenmiş olan on beş kadar alt çeşidi bulunuyor. ‘Panthēra’ alt çeşidinden Anadolu parsı ise 1859’da Fransız hayvan bilimci Valenciennes tarafınca ‘Panthera pardus tulliana’ olarak tanımlanarak başkalarından ayrılmıştır. Buradaki Latince’deki ‘tullĭus’ kökenli ‘tulliana’ sözünün, Marcus Tullius Cicero’ya atıf olabileceği düşünülüyor. Onun Kilikya valiliği sırasında kendisinden Roma’daki gladyatör dövüşleri için panter isteyen Rufus’a yazdığı mektupların birinde, hayvanların sayılarının az olduğunu ve tam olarak nerede olduklarını bilemediklerini belirtilmektedir. İsmail Orhan Sönmez, Roma’daki arenalara Anadolu’dan gönderilen parslar için şöyleki muharrir:”Romanın bayanlarını hayran bırakan güzelliğinle,/ öldün ve öldürdün arenanın günahları ortasında binlerce sefer,/ öldün ve kalabalıkların beş para etmez gözlerini orada gördün.”