HALİL TURHANLI
Müellif kitapta, ‘Roma’nın trajik hoşluğunun tercümanı ve neredeyse mucidi olan büyük gravürcü’ dediği sanatkarın Roma Görünümleri, Antik Roma Yapıtları ve Düşsel Hapishaneler gravür dizilerini ele alıp tahlil ediyor.
Fotoğraf altı: İki bine yakın gravürü olan Piranesi’nin, ‘Le Carceri’ (hapishane) çizimleri olarak bilinen gravürlerinin birinci serisi ‘Capriccio Üslubunda Hapishane Buluşları’ (1745), ikincisi ise ‘Hapishane Buluşları’ (1760) olarak isimlendiriliyor.
Mimar, gravürcü Piranesi’nin sanatını, dünyasını anlayabilmek açısından Giambattista Vico’nun ideolojisinin ve tarih anlayışının anahtar fonksiyonu nazaranbileceği ileri sürülmüştür. Napolili filozof, filolog tarih felsefecisi ve hukukçunun Venedikli gravürcünün çizdiği harabelere biçim verdiğini düşünenlerin sayısı az değildir.
On yedinci yüzyıl Avrupası’nın fikir dünyasına Kartezyen ideoloji ve bilim anlayışı hâkimdi. Ruh ve vücut ikiliği üzerine inşa edilen, insanın ortak ve değişmez bir tabiata, öze sahip olduğunu sav eden bu ideoloji tabiat bilimlerine yük veriyor, fakat fizik ve matematik üzere bilimlerin kesin ve muteber bilgi sunabileceğini ileri sürüyordu. Beri yandan tarihi kesin ve sağlam bilgi sunabilecek bir disiplin olarak görmüyordu. Jules Michelet’nin ‘tarih ideolojisinin kurucusu’ kabul ettiği Vico 1725’de yayımlanan Yeni Bilim’de Kartezyen fikir ve bilim anlayışına alternatif geliştirmişti. Descartescı rasyonalizmine karşı muhayyilenin, hislerin da insanın yaratıcılığında rol oynadığını ileri sürdü. Yeni Bilim, Kartezyen niyetteki tarih zıtlığının da alternatifiydi. Piranesi, Yeni Bilim’de vurgulanan tarih şuurunun değerini kavramış, Roma gravürlerini tarih bilgisi ve şuuru ile yaratmıştır. Arkaik Roma toplumuna, kültürüne, bu kültür ortasında inşa edilmiş saraylara, tapınaklara ve sütunlara tarih şuuruyla bakmıştır.
Vico insanlığın yarattığı kıymetlerin, kurumların kökeninde tek bir kaynağın bulunmadığını, değişik toplumların farklı yerlerde eşit pahada kültürler, kurumlar oluşturduğunu ileri sürmüştü. Piranesi de, Vico üzere insanlığın geçmişini bütün karmaşıklığı ortasında kavramaya çalıştı. Yunan sanatını yücelten Winckelmann ve onu izleyen sanat kuramcılarıyla giriştiği tartışmalarda Roma mimarisinin Yunan mimarisinden türemediğini ileri sürmüştü. Piranesi’ye bakılırsa Roma’da az ölçüde Yunan tesiri bulunmakla birlikte asıl tesir kaynağı Etrüsk ve arkaik Mısır’dı. bu biçimdece bir manada Vico’nun bütün kültürlerin tek bir kaynaktan türemediği fikrine yaklaşıyordu.
Yunan-Latin dünyasını epeyce güzel bilen, bu dünyaya yakınlık duyan romancı Marguerite Yourcenar 1959-1961 yılları içinde Piranesi’nin bilhassa, gravür dizilerine odaklanan bir metin yazmıştı: Piranesi’nin Karanlık Zihni. Fransız romancı kısa müddet evvel Türkçeye çevrilen metinde Venedikli dahi sanatkarın Roma Görünümleri, Antik Roma Yapıtları ve Düşsel Hapishaneler gravür dizilerini ele alıp tahlil ediyor. Çalışmanın başlığı Düşsel Hapishaneler’den fazlaca etkilenen, 1848’de idam cezasının kaldırılması için yürüttüğü kampanyada bu gravürler dizisinde esin bulan Victor Hugo’nun tabiri.
Yourcenar’ın ‘Roma’nın trajik hoşluğunun tercümanı ve neredeyse mucidi olan büyük gravürcü’ ve ‘bir tragedya şairi’ olarak andığı Piranesi harabelerin tutkulu bir gözlemcisiydi. İnsanın geçmişte yaşadıklarına duyduğu merakla, tarihî değişimi ve dinamiği kavrama isteğiyle gözlemiyordu ıssız harabeleri, metruk yapıları. Harabelerin konuştuğunu duyuyordu, tarih anlatıyordu harabeler ona. Bütün o yıkılmış sütunlar, tahrip olmuş tapınaklar geçmişin şahitleri ve anlatıcılarıydılar. Venedikli sanatçı Roma Görünümleri ve Antik Roma Yapıtları dizilerini oluşturan gravürleri harabelerin anlattıklarıyla çizmişti.
‘EKSİKSİZ BİR KARABASAN’
Piranesi’nin gayesi geçmişin sıradan bir bir daha inşası değildi. Bu niçinle müşahedeyle yetinmiyor, geçmişi yorumluyordu. Bunu harabelerden yola çıkarak yapıyordu. Harabeleri gözlemleyerek, geçmişi yorumlayabilmek için hem de bir arkeolog üzere çalışıyordu. Yourcenar’ın sözüyle “Arkeolog sözcüğünün günlük kullanımda bile olmadığı bir devirde arkeolog idi Piranesi”. Roma gravürleri vaktin yıpratıcılığını, aşındırıcılığını, insanın vakte bağlı varoluşunu da vurguluyor; kullanılan materyal ne olursa olsun insan eliyle yapılmış her şeyin geçiciliğini, vakte bağlılığını ortaya koyuyordu Vaktin aşındırma gücü en güçlü objeler, taşlar üzerinde bile tesirli oluyordu.
Düşsel Hapishaneler temelinde iki albüm. Enis Batur, Yourcenar’ın metnini bütünleyen ek metninde Piranesi’nin çabucak hemen yirmi iki yaşındayken 1742’de yarattığı ve on dört levhadan oluşan birinci dizinin bir ‘gençlik eseri’, yirmi yıl daha sonra yayınlanan ve bu defa on altı levhadan oluşan ikincisinin ise birincisinin ‘teknik açıdan hayli daha gelişkin çeşitlemesi’ olduğunu belirtiyor. Batur’un tabiriyle ‘mimarinin düşsellikle bitiştiği’ bu gravürlerde ‘eksiksiz bir karabasan’ yaratılmıştır.
Venedikli gravürcünün Düşsel Hapishaneler başlığıyla bilinen dizisinin yüksek ateşli bir sıtma nöbetinden, nöbet esnasındaki halüsinasyonlardan doğduğu lisana getirilmiştir. Bu bir söylenti değildi. Diziyi oluşturan gravürlerdeki yerler, azap aletlerini çağrıştıran objeler, ‘İngiliz Afyonkeşi’ Thomas de Quincey’nin kelamını ettiği ansızın yok olan merdiven basamakları hakikaten iç karartıcı ve hatta ürküntü vericidir.
Piranesi hümanist ceza hukukçusu Cesare Beccaire’den bir jenerasyon büyüktü. Düşsel Hapishaneler’in Beccaira’nın 1764’de Livorno’da yayımlanan, esaslı ıslahat teklifleri içeren, hukukçu olmayanların da anlayabilmesi için yalın bir lisanla kaleme alınan ve Avrupa ceza hukuku tarihinde bir dönüm noktası sayılan kitabı Hatalar ve Cezalar’a esin kaynağı olduğu bilinir. Anılan kitap idam cezasının kaldırılması taleplerini yükseltmiş, bu talepler hudutlu ölçüde kabul de görmüş,1786’da Toskana’da kalıcı olarak kaldırılmıştır. Düşsel Hapishaneler’in tesiri bununla da sonlu değildir. Kelam konusu gravürler Victor Hugo’nun 1848’de idam cezasının kaldırılması için başlatmış olduğu kampanyayı da ateşlemişti.
KİTAP KÜNYE
Marguerite Yourcenar
Çeviri :Elif Gökteke
Kırmızı Kedi Yayınevi
92 Sayfa-30 TL
Müellif kitapta, ‘Roma’nın trajik hoşluğunun tercümanı ve neredeyse mucidi olan büyük gravürcü’ dediği sanatkarın Roma Görünümleri, Antik Roma Yapıtları ve Düşsel Hapishaneler gravür dizilerini ele alıp tahlil ediyor.
Fotoğraf altı: İki bine yakın gravürü olan Piranesi’nin, ‘Le Carceri’ (hapishane) çizimleri olarak bilinen gravürlerinin birinci serisi ‘Capriccio Üslubunda Hapishane Buluşları’ (1745), ikincisi ise ‘Hapishane Buluşları’ (1760) olarak isimlendiriliyor.
Mimar, gravürcü Piranesi’nin sanatını, dünyasını anlayabilmek açısından Giambattista Vico’nun ideolojisinin ve tarih anlayışının anahtar fonksiyonu nazaranbileceği ileri sürülmüştür. Napolili filozof, filolog tarih felsefecisi ve hukukçunun Venedikli gravürcünün çizdiği harabelere biçim verdiğini düşünenlerin sayısı az değildir.
On yedinci yüzyıl Avrupası’nın fikir dünyasına Kartezyen ideoloji ve bilim anlayışı hâkimdi. Ruh ve vücut ikiliği üzerine inşa edilen, insanın ortak ve değişmez bir tabiata, öze sahip olduğunu sav eden bu ideoloji tabiat bilimlerine yük veriyor, fakat fizik ve matematik üzere bilimlerin kesin ve muteber bilgi sunabileceğini ileri sürüyordu. Beri yandan tarihi kesin ve sağlam bilgi sunabilecek bir disiplin olarak görmüyordu. Jules Michelet’nin ‘tarih ideolojisinin kurucusu’ kabul ettiği Vico 1725’de yayımlanan Yeni Bilim’de Kartezyen fikir ve bilim anlayışına alternatif geliştirmişti. Descartescı rasyonalizmine karşı muhayyilenin, hislerin da insanın yaratıcılığında rol oynadığını ileri sürdü. Yeni Bilim, Kartezyen niyetteki tarih zıtlığının da alternatifiydi. Piranesi, Yeni Bilim’de vurgulanan tarih şuurunun değerini kavramış, Roma gravürlerini tarih bilgisi ve şuuru ile yaratmıştır. Arkaik Roma toplumuna, kültürüne, bu kültür ortasında inşa edilmiş saraylara, tapınaklara ve sütunlara tarih şuuruyla bakmıştır.
Vico insanlığın yarattığı kıymetlerin, kurumların kökeninde tek bir kaynağın bulunmadığını, değişik toplumların farklı yerlerde eşit pahada kültürler, kurumlar oluşturduğunu ileri sürmüştü. Piranesi de, Vico üzere insanlığın geçmişini bütün karmaşıklığı ortasında kavramaya çalıştı. Yunan sanatını yücelten Winckelmann ve onu izleyen sanat kuramcılarıyla giriştiği tartışmalarda Roma mimarisinin Yunan mimarisinden türemediğini ileri sürmüştü. Piranesi’ye bakılırsa Roma’da az ölçüde Yunan tesiri bulunmakla birlikte asıl tesir kaynağı Etrüsk ve arkaik Mısır’dı. bu biçimdece bir manada Vico’nun bütün kültürlerin tek bir kaynaktan türemediği fikrine yaklaşıyordu.
Yunan-Latin dünyasını epeyce güzel bilen, bu dünyaya yakınlık duyan romancı Marguerite Yourcenar 1959-1961 yılları içinde Piranesi’nin bilhassa, gravür dizilerine odaklanan bir metin yazmıştı: Piranesi’nin Karanlık Zihni. Fransız romancı kısa müddet evvel Türkçeye çevrilen metinde Venedikli dahi sanatkarın Roma Görünümleri, Antik Roma Yapıtları ve Düşsel Hapishaneler gravür dizilerini ele alıp tahlil ediyor. Çalışmanın başlığı Düşsel Hapishaneler’den fazlaca etkilenen, 1848’de idam cezasının kaldırılması için yürüttüğü kampanyada bu gravürler dizisinde esin bulan Victor Hugo’nun tabiri.
Yourcenar’ın ‘Roma’nın trajik hoşluğunun tercümanı ve neredeyse mucidi olan büyük gravürcü’ ve ‘bir tragedya şairi’ olarak andığı Piranesi harabelerin tutkulu bir gözlemcisiydi. İnsanın geçmişte yaşadıklarına duyduğu merakla, tarihî değişimi ve dinamiği kavrama isteğiyle gözlemiyordu ıssız harabeleri, metruk yapıları. Harabelerin konuştuğunu duyuyordu, tarih anlatıyordu harabeler ona. Bütün o yıkılmış sütunlar, tahrip olmuş tapınaklar geçmişin şahitleri ve anlatıcılarıydılar. Venedikli sanatçı Roma Görünümleri ve Antik Roma Yapıtları dizilerini oluşturan gravürleri harabelerin anlattıklarıyla çizmişti.
‘EKSİKSİZ BİR KARABASAN’
Piranesi’nin gayesi geçmişin sıradan bir bir daha inşası değildi. Bu niçinle müşahedeyle yetinmiyor, geçmişi yorumluyordu. Bunu harabelerden yola çıkarak yapıyordu. Harabeleri gözlemleyerek, geçmişi yorumlayabilmek için hem de bir arkeolog üzere çalışıyordu. Yourcenar’ın sözüyle “Arkeolog sözcüğünün günlük kullanımda bile olmadığı bir devirde arkeolog idi Piranesi”. Roma gravürleri vaktin yıpratıcılığını, aşındırıcılığını, insanın vakte bağlı varoluşunu da vurguluyor; kullanılan materyal ne olursa olsun insan eliyle yapılmış her şeyin geçiciliğini, vakte bağlılığını ortaya koyuyordu Vaktin aşındırma gücü en güçlü objeler, taşlar üzerinde bile tesirli oluyordu.
Düşsel Hapishaneler temelinde iki albüm. Enis Batur, Yourcenar’ın metnini bütünleyen ek metninde Piranesi’nin çabucak hemen yirmi iki yaşındayken 1742’de yarattığı ve on dört levhadan oluşan birinci dizinin bir ‘gençlik eseri’, yirmi yıl daha sonra yayınlanan ve bu defa on altı levhadan oluşan ikincisinin ise birincisinin ‘teknik açıdan hayli daha gelişkin çeşitlemesi’ olduğunu belirtiyor. Batur’un tabiriyle ‘mimarinin düşsellikle bitiştiği’ bu gravürlerde ‘eksiksiz bir karabasan’ yaratılmıştır.
Venedikli gravürcünün Düşsel Hapishaneler başlığıyla bilinen dizisinin yüksek ateşli bir sıtma nöbetinden, nöbet esnasındaki halüsinasyonlardan doğduğu lisana getirilmiştir. Bu bir söylenti değildi. Diziyi oluşturan gravürlerdeki yerler, azap aletlerini çağrıştıran objeler, ‘İngiliz Afyonkeşi’ Thomas de Quincey’nin kelamını ettiği ansızın yok olan merdiven basamakları hakikaten iç karartıcı ve hatta ürküntü vericidir.
Piranesi hümanist ceza hukukçusu Cesare Beccaire’den bir jenerasyon büyüktü. Düşsel Hapishaneler’in Beccaira’nın 1764’de Livorno’da yayımlanan, esaslı ıslahat teklifleri içeren, hukukçu olmayanların da anlayabilmesi için yalın bir lisanla kaleme alınan ve Avrupa ceza hukuku tarihinde bir dönüm noktası sayılan kitabı Hatalar ve Cezalar’a esin kaynağı olduğu bilinir. Anılan kitap idam cezasının kaldırılması taleplerini yükseltmiş, bu talepler hudutlu ölçüde kabul de görmüş,1786’da Toskana’da kalıcı olarak kaldırılmıştır. Düşsel Hapishaneler’in tesiri bununla da sonlu değildir. Kelam konusu gravürler Victor Hugo’nun 1848’de idam cezasının kaldırılması için başlatmış olduğu kampanyayı da ateşlemişti.
KİTAP KÜNYE
Marguerite Yourcenar
Çeviri :Elif Gökteke
Kırmızı Kedi Yayınevi
92 Sayfa-30 TL