TANER AY
Sanırım geçen yılın başlarıydı, bir arkadaşıma Doğu Kütüphanesi’nden ‘Sultan Galiyev Davası’nı, kendime de Ötüken Neşriyât’tan sansürsüz ‘Karamazov Kardeşler’i almak için Bağdat Caddesi üstündeki en büyük kitapçılardan birine girmiştim. Lakin, kitapçıdaki yönetici arkadaşın hızıma şaşkın şaşkın bakıp, ‘Doğu Kütüphanesi mi? Birinci sefer duyuyorum!’, Ötüken Neşriyât içinse, ‘Biz oradan almıyoruz!’ söylemiş olduğini epeyce güzel anımsıyorum. Yönetici arkadaşı ‘eğitimli’ ve ‘sıkı bir okur’ olarak tanırdım da, onun hâlâ Soğuk Savaş senelerında yaşadığı hiç aklıma gelmezdi. Oradan çıkıp, Bostancı-Göztepe içindeki başka kitapçılbazı bazısıyla girmiştim ancak, Doğu Kütüphanesi’nin kitaplarını bilen bir ‘kitapçı’ çıkmamıştı. Aslında ‘haklı’ olabilirlerdi; zira Doğu Kütüphanesi’nin hem işvereni birebir vakitte emekçisi olan bedelli kardeşim Erol Cihangir’in -bana nazaran- yayımladığı kitaplarının raflarda görünmesi üzere öncelikli bir kederi hiç olmamıştı. Kitaplarını bibliyofillerin bilmesi ve onların okuması, Erol Cihangir için kafiydi.
Doğu Kütüphanesi’nden en son Feridun Zamanzâde’nin anıları çıktı. Son senelerda okuduğum en hoş anı kitaplarından biri. Bitirene kadar elimden bırakamadım. 2005 yılında 95 yaşındayken hayata veda eden Zamanzâde’nin anılarının kıymeti, onun Çarlık Rusyası’nın son yıllarının, 1918-1920 içindeki kısa ömürlü birinci Azerbaycan Cumhuriyeti’nin, Sovyet Azerbaycanı’nın ve SSCB’nin yıkılmasından daha sonra kurulan yeni Azerbaycan Cumhuriyeti’nin şahidi olmasıdır. 1949 yılında Komünist Partisi’ne üyeliği kabul edilen Zamanzâde, ‘Ermeni Meselesi’ ve ‘Stalinizm’ için epey değerli şeyler anlatıyor. Bilindiği üzere, Kafkasya topraklarının Türklerden boşaltılması ve boşalan yerlere Rusların ve Ermenilerin yerleştirilmesi Çarlık Rusyası’nın politikasıyken, Bolşevikler de bu politikayı devâm ettirip Ermenilerin Türkleri katletmesinin yolunu açmışlardı. ‘20’li ve ‘30’lu senelerda Azerbaycan’da en kıymetli vazifelere çoklukla Taşnak asıllı Ermenilerin getirilmesiyse asla bir tesadüf değildi. Birebir devirde, Bakû nüfusunun büyük çoğunluğunu Rusların ve Ermenilerin teşkil ettiğini, Türklerin ise nüfusun yüzde 21’ini aşmadığını Zamanzâde yazıyor. Ruslar ve Ermeniler Bakû’nun en hoş mahallelerinde yaşarlarken, Türkler, maalesef, kentin dağlık mahallelerinde, tek katlı, karanlık ve sıhhate uygun olmayan meskenlerde ikamet ediyorlarmış.
‘BAKÜ’DE 86 BİN AYDIN ORTADAN KALDIRILDI’
1931-1934 yıllarının açlığının, kıtlığının ve sefâletinin anlatıldığı kısım insanın rûhunu acıtıyor. bu vakitte Ukrayna’da 6 milyon, Kafkasya’da 1.5 milyon insan açlıktan ölmüştü. Zamanzâde SSCB’deki açlık ve kıtlığın halkların elindeki altını toplamak için şuurlu olarak devlet tarafınca yaratıldığını söylüyor. Zamanzâde’nin, zorba Stalin’in Türk aydınlarını nasıl ortadan kaldırttığını anlattığı bölümlerse her insanın kaldıracağı tipten değil. Yalnızca Bakü’de 86 bin kadar Türk aydını öldürülmüş yahut GULAG’a gönderilmiş.
Zamanzâde, bir demiryolu inşâsı niçiniyle Salyan istasyonuna mühendis olarak gönderildiğinde, demiryolunun inşasında çalışan 107 numaralı GULAG kampının mahkûmlarının neler çektiğinin şahidi olmuş. On iki saatlik iş günü, açlık, azap ve eziyetler yüzünden bir buçuk yılda 107 numaralı kamptan 20 bin mahkûmun öldüğünü yazıyor. Kitabın 121’inci sayfasında, ‘Bunu gözümle gördüm, palavra ve abartma değil’ diyor. Onu vefatlar kadar yaralayan bir öteki şeyse, mahkûmların yağsızlığın yol açtığı ‘gece körlüğü’ hastası olmalarıdır.
Hava sonucunca görme yetisini kaybeden mahkûmlar, önlerinde gözleri goren bir kişinin yol göstericiliğinde, 150-200 kişi el ele tutuşarak barakalarına gelebiliyormuş. Lakin, gardiyanlar, onlar el ele tutuşmuş biçimde yürürlerken bahse giriyorlarmış. Bahsi kaybeden gardiyan, kazananın gösterdiği mahkûmu geriden süratli bir darbeyle öldürdüğündeyse oyun bitiyormuş. Her gün bu türlü 35-40 kişinin öldürüldüğünüyse kamp idaresinden öğrenmiş. Zamanzâde, Stalin’in 1939 yılında verdiği bir kelamlı buyrukla, on beş gün ortasında, dört bin yıllık ‘Türk milleti’ isminin, yaşadıkları bölgenin ismine temel alınarak ‘Azerbaycanlı ismiyle değiştirildiğini yazıyor. ‘Türkistan’ ismi de devlet sonucuyla ‘Orta Asya’ya çevrilmiş. Kitapta o kadar fazla kıymetli detay var ki, burada hepsine değinmem mümkün değil. En yeterlisi, Doğu Kütüphanesi’nden Feridun Zamanzâde’nin ‘Türk İdik, Azerbaycanlı Adlandırıldık’ isimli anılarını temin etmenizdir…
Sanırım geçen yılın başlarıydı, bir arkadaşıma Doğu Kütüphanesi’nden ‘Sultan Galiyev Davası’nı, kendime de Ötüken Neşriyât’tan sansürsüz ‘Karamazov Kardeşler’i almak için Bağdat Caddesi üstündeki en büyük kitapçılardan birine girmiştim. Lakin, kitapçıdaki yönetici arkadaşın hızıma şaşkın şaşkın bakıp, ‘Doğu Kütüphanesi mi? Birinci sefer duyuyorum!’, Ötüken Neşriyât içinse, ‘Biz oradan almıyoruz!’ söylemiş olduğini epeyce güzel anımsıyorum. Yönetici arkadaşı ‘eğitimli’ ve ‘sıkı bir okur’ olarak tanırdım da, onun hâlâ Soğuk Savaş senelerında yaşadığı hiç aklıma gelmezdi. Oradan çıkıp, Bostancı-Göztepe içindeki başka kitapçılbazı bazısıyla girmiştim ancak, Doğu Kütüphanesi’nin kitaplarını bilen bir ‘kitapçı’ çıkmamıştı. Aslında ‘haklı’ olabilirlerdi; zira Doğu Kütüphanesi’nin hem işvereni birebir vakitte emekçisi olan bedelli kardeşim Erol Cihangir’in -bana nazaran- yayımladığı kitaplarının raflarda görünmesi üzere öncelikli bir kederi hiç olmamıştı. Kitaplarını bibliyofillerin bilmesi ve onların okuması, Erol Cihangir için kafiydi.
Doğu Kütüphanesi’nden en son Feridun Zamanzâde’nin anıları çıktı. Son senelerda okuduğum en hoş anı kitaplarından biri. Bitirene kadar elimden bırakamadım. 2005 yılında 95 yaşındayken hayata veda eden Zamanzâde’nin anılarının kıymeti, onun Çarlık Rusyası’nın son yıllarının, 1918-1920 içindeki kısa ömürlü birinci Azerbaycan Cumhuriyeti’nin, Sovyet Azerbaycanı’nın ve SSCB’nin yıkılmasından daha sonra kurulan yeni Azerbaycan Cumhuriyeti’nin şahidi olmasıdır. 1949 yılında Komünist Partisi’ne üyeliği kabul edilen Zamanzâde, ‘Ermeni Meselesi’ ve ‘Stalinizm’ için epey değerli şeyler anlatıyor. Bilindiği üzere, Kafkasya topraklarının Türklerden boşaltılması ve boşalan yerlere Rusların ve Ermenilerin yerleştirilmesi Çarlık Rusyası’nın politikasıyken, Bolşevikler de bu politikayı devâm ettirip Ermenilerin Türkleri katletmesinin yolunu açmışlardı. ‘20’li ve ‘30’lu senelerda Azerbaycan’da en kıymetli vazifelere çoklukla Taşnak asıllı Ermenilerin getirilmesiyse asla bir tesadüf değildi. Birebir devirde, Bakû nüfusunun büyük çoğunluğunu Rusların ve Ermenilerin teşkil ettiğini, Türklerin ise nüfusun yüzde 21’ini aşmadığını Zamanzâde yazıyor. Ruslar ve Ermeniler Bakû’nun en hoş mahallelerinde yaşarlarken, Türkler, maalesef, kentin dağlık mahallelerinde, tek katlı, karanlık ve sıhhate uygun olmayan meskenlerde ikamet ediyorlarmış.
‘BAKÜ’DE 86 BİN AYDIN ORTADAN KALDIRILDI’
1931-1934 yıllarının açlığının, kıtlığının ve sefâletinin anlatıldığı kısım insanın rûhunu acıtıyor. bu vakitte Ukrayna’da 6 milyon, Kafkasya’da 1.5 milyon insan açlıktan ölmüştü. Zamanzâde SSCB’deki açlık ve kıtlığın halkların elindeki altını toplamak için şuurlu olarak devlet tarafınca yaratıldığını söylüyor. Zamanzâde’nin, zorba Stalin’in Türk aydınlarını nasıl ortadan kaldırttığını anlattığı bölümlerse her insanın kaldıracağı tipten değil. Yalnızca Bakü’de 86 bin kadar Türk aydını öldürülmüş yahut GULAG’a gönderilmiş.
Zamanzâde, bir demiryolu inşâsı niçiniyle Salyan istasyonuna mühendis olarak gönderildiğinde, demiryolunun inşasında çalışan 107 numaralı GULAG kampının mahkûmlarının neler çektiğinin şahidi olmuş. On iki saatlik iş günü, açlık, azap ve eziyetler yüzünden bir buçuk yılda 107 numaralı kamptan 20 bin mahkûmun öldüğünü yazıyor. Kitabın 121’inci sayfasında, ‘Bunu gözümle gördüm, palavra ve abartma değil’ diyor. Onu vefatlar kadar yaralayan bir öteki şeyse, mahkûmların yağsızlığın yol açtığı ‘gece körlüğü’ hastası olmalarıdır.
Hava sonucunca görme yetisini kaybeden mahkûmlar, önlerinde gözleri goren bir kişinin yol göstericiliğinde, 150-200 kişi el ele tutuşarak barakalarına gelebiliyormuş. Lakin, gardiyanlar, onlar el ele tutuşmuş biçimde yürürlerken bahse giriyorlarmış. Bahsi kaybeden gardiyan, kazananın gösterdiği mahkûmu geriden süratli bir darbeyle öldürdüğündeyse oyun bitiyormuş. Her gün bu türlü 35-40 kişinin öldürüldüğünüyse kamp idaresinden öğrenmiş. Zamanzâde, Stalin’in 1939 yılında verdiği bir kelamlı buyrukla, on beş gün ortasında, dört bin yıllık ‘Türk milleti’ isminin, yaşadıkları bölgenin ismine temel alınarak ‘Azerbaycanlı ismiyle değiştirildiğini yazıyor. ‘Türkistan’ ismi de devlet sonucuyla ‘Orta Asya’ya çevrilmiş. Kitapta o kadar fazla kıymetli detay var ki, burada hepsine değinmem mümkün değil. En yeterlisi, Doğu Kütüphanesi’nden Feridun Zamanzâde’nin ‘Türk İdik, Azerbaycanlı Adlandırıldık’ isimli anılarını temin etmenizdir…