SALİHA SULTAN
Osmanlı bilim tarihi alanındaki öncü çalışmalarıyla tanınan Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu, Türkiye’de, Orta Doğu’da olduğu kadar Batı’daki akademik etraflarda de takip edilen saygın bir bilim insanımız. Bilhassa Osmanlı periyodunda yayınlanmış biroldukça yapıtın künyesini çıkararak bu alanda değerli çalışmalara imza atan Prof. Dr. İhsanoğlu, 30 yılı aşkın bir müddetdir de Osmanlı’nın birinci çağdaş üniversitesi Darülfünûn üzerine kıymetli araştırmalara imza attı. Bu çalışmaları ‘Darülfünun: Osmanlı’da Kültürel Çağdaşlaşmanın Odağı’ ismiyle 2010’da IRCICA tarafınca iki cilt halinde yayınlandı. Prof. Dr. İhsanoğlu artık de, daha evvel Oxford tarafınca İngilizce yayımlanan, Doğan Kitap tarafınca geçtiğimiz günlerde Türkçeye aktarılan ‘Fen Evleri-Darülfünûn’ kitabıyla okurun ve mevzunun ilgililerinin karşısında. Prof. Dr. İhsanoğlu ile yeni kitabını, Osmanlı’dan bugüne eğitim dünyamızın katettiği arayı KARAR okurları için konuştum.
Bildiğim kadarıyla yaklaşık 30 yıldır Darülfünun üzerine birfazlaca çalışmaya imza attınız. Şu an da Müslüman dünyasının bu birinci çağdaş üniversitesini bir daha ele aldığınız ‘Fen Evleri’ çalışmanız okurun karşısında. Nasıl başlamıştı Darülfünûn’a ilginiz?
1984’te İstanbul Üniversitesi benden Edebiyat Fakültesi, İdeoloji Kısmı ortasında Bilim Tarihi Kürsünü kurmamı dilek edince memnuniyetle kabul ettim. Bu fakülte 1900’de İstanbul Dârülfünûn’u ortasında memleketimizde kurulmuş birinci edebiyat fakültesiydi ve biroldukça beşerî ve toplumsal bilimde ülkemizde öncülük yaptı. Bu muhitte bulunmak benim için büyük bir manevi tatmin olduğu üzere ilmî tecessüs ve araştırma imkânı da sağlıyordu. Ve tercihimi bu türlü yaptım. aslına bakarsanız kısa bir süre daha sonra, 1989’da Anabilim Kolu bağımsız kısım hâline getirildi. Bu Türkiye’de birinciydi. bir daha bu ortada 1989’da merhum dostum Prof. Dr. Hakkı Dursun, Yıldız Tanzimat’ın 150’nci yılı münasebetiyle toplu bir eser hazırlığı ortasındaydı ve benden de katkı istemişti. Bu kitap değerli bir eser olacaktı zira 1939’da yani Tanzimat’ın 100 yılında bir daha birebir biçimde önemli bir kitap hazırlanmıştı. Ben de bu kitaba iki tane araştırma makalesi verdim. Birincisi genel mahiyette Tanzimat öncesi ve daha sonrası bilim ve eğitim anlayışındaki değişim hakkındaydı. İkinci makale ise spesifik bir husus olarak arşiv vesikaları üstündeki ağır çalışmalarımın mahsulü olan Dârülfünûn’un birinci ve ikinci kuruluş teşebbüsleri üzerineydi. Dârülfünûn’un kuruluş teşebbüsleri üzerine çalışmalarım bu makalenin yayımlanmasından daha sonra da devam etti.
‘Fen Evleri’ niye birinci vakit içinderda Oxford Üniversitesi tarafınca 2019’da ‘The House of Sciences’ ismiyle İngilizcede yayımlandı?
Darülfünun isimli kitap yurtiçi ve haricinde geniş yankı buldu. Avrupalı ve Amerikalı meslektaşlarım bunun tek cilt hâlinde İngilizce edisyonunun yapılmasını istek ve tavsiye ettiler. Ben de Batı akademik etraflarına hitap edecek biçimde bir daha kaleme aldım. Birtakım eklerde bulundum, medrese ve üniversite ilgisi üzerinde ayrıntılı durdum. Ayrıyeten Osmanlı Dârülfünûnu’nun Müslümanların kendi iradeleriyle kurduğu birinci çağdaş üniversite olduğunun altını çizerek, Avrupa’da Sanayi İnkılabı’ndan daha sonra kurulan üniversitelerin nasıl örnek alındığını açıklamaya çalıştım.
Pekala yapıtın bizdeki genç araştırmacılara katacakları neler size nazaran?
Fenler Meskeni kitabının İngilizceden yapılan çevirisinin bir çeviri olmanın ötesinde Osmanlı terminolojisini, tabirlerini ve kavramlarını rastgele bir çarpıtmaya uğramadan çok hoş bir Türkçe ile okuyuculara ulaştırdığına inanıyorum. bu biçimdece genç araştırmacıların terminolojiye nüfuzuna da yardım edeceğini düşüyorum.
EĞİTİMDE ÇAĞDAŞLAŞMADA ÇOK GEÇ KALINMADI
Darülfünûn çalışmanıza dönersek, Sanayi İnkılabı’ndan daha sonra, Avrupa ile kıyasladığımızda bizde, yani Osmanlı’da eğitim hangi basamakta? Bir geç kalma var mı çağdaşlaşmada?
Sanayi İnkılabı’ndan daha sonra kurulan Avrupa üniversitelerinin tarihini irdeleyen Batı’da yayımlanmış araştırmaları incelediğimizde Osmanlı’nın bu hususta, topyekûn eğitim sistemini yenileştirmede ve yeni bir teşkilatlanmaya yönelmekte epey geç kalmadığını görüyoruz. örneğin Avrupa’da birinci ulusal eğitim bakanlığı Fransa’da 1828’de kuruluyor. Osmanlı da Maârif-i Genele Nezâreti 1857’de kuruluyor. Bu uzun bir fasıla değil ve kitapta da vakit ortasında eğitimde klasikten çağdaşa dönüşün nasıl uzun vakit aldığını ve hangi değişim safhalarından geçtiğini açıklıyorum. Bunlara şu örnekleri verebilirim: Dersleri okutacak hocaların yetiştirilmesi, ders kitaplarının çağdaş eğitime hazırlanması, üniversite tahsili nazaranbilecek formasyona sahip talebenin yetiştirilmesi. Ayrıyeten bina, laboratuvar vb. yer ve imkânların hazırlanmasını da ek etmek gerekir. Lakin bunların hepsinin üstünde iki sorun vardır: Birincisi devlet mevzuatı ortasında hukuksal düzenlemenin yapılması, ikincisi ise finansman kaynağının sağlanması…
Kitapta, 19’ncu yüzyılda yerleşmiş üç üniversite modeli olduğunu söylüyorsunuz. Fransız, İngiliz ve Alman modeli. Biz hangi ülkenin eğitim sistemini model alıyoruz pekala?
Tanzimatçılar daha hayli Fransız modeline yanaşmışlardır, biroldukça yenilik hareketinde olduğu üzere. Bu da devletin ve toplumun muhtaçlık duyduğu profesyonelleri yetiştirmek niyetine matuftu. sonrasındasında Birinci Dünya Savaşı’na girerken, Osmanlı Devleti’nin Almanya ile yakın münasebetleri sonucunda Almanya’dan gelen hocalar Alman meseladeki en büyük özellik olan bilgi üretme yani araştırmaya matuf eğitimin gelişmesi konusunda değerli değişiklikler yapmışlardı. Kısa vakitte kıymetli bir dönüşüm müspet yolda olmuştur. Ancak Alman hocalar harp sebebiyle ayrılmak zorunda kalınca Osmanlı idarecileri niçinse bu müspet yoldaki gelişmeyi tekrar eski hâline dönüştürmüştür. 1933’te yapılan radikal değişimler içinde bir daha Almanya’dan gelen hocaların yardımıyla araştırma konusuna yeniden değer verilmesi yer almıştır. Ancak benim çalışmam 1933’te tamamlandığı için kitapta bu konu üzerinde durmadım.
ERASMUS PROGRAMLARI SEVİYEYİ YÜKSELTİYOR
Pekala Darülfünûn ile bugünkü üniversitelerimiz içindeki besbelli fark nedir size göre? Olumlu yahut olumsuz yanları?
1980’li senelerda YÖK sisteminin kurulmasıyla üniversiteler bir şablona bağlanmıştır. Lakin bunların içinde birtakım üniversiteler vardır ki kendi hususiyetlerini korumuşlardır. Lakin şurası bir gerçek ki Türkiye’nin kaldıramayacağı biçimde akademik olmayan mülahazalarla memleketin değişik vilayetlerinde bugün iki yüzü aşkın üniversitenin kurulmuş olması, biroldukca üniversitede eğitim kalitesini düşürmüş ve araştırma imkânlarını sunulmaz hâle getirmiştir. tıpkı vakitte Avrupa Birliğiyle olan münasebetlerden dolayı Erasmus öğrenci değişim programı vasıtasıyla Avrupa üniversitelerinde eğitim bakılırsan talebelerimiz, bilgi ve görgülerini bu yolla arttırıyor. Bu da üniversite eğitim düzeyinin yükselmesine katkı sağlıyor.
Bilim dünyasında bugünkü gelişmeleri takip edebiliyor musunuz? Ne durumdayız sizce?
Elbet takip ediyorum. Benim son senelerdaki en büyük sevincim Aziz Sancar Hoca’nın Nobel’i kazanması. Bu biroldukca yanlış anlayışın giderilmesi için harika bir muvaffakiyet. Bana sizin bu konudaki temenniniz nedir, diye sorarsanız, Aziz Beyefendi üzere biroldukça bilim adamımızın bu mükafatı kazanması. Ancak bundan daha mühimi bu mükafatı kazanacak araştırmaların da bizim laboratuvarlarımızda yürütülüyor olmasını dilek ederim.
Son olarak, ‘Fen Evleri’ kitabınızı ‘Darülfünun kıssası sona ererken’ başlığı ile sunuyorsunuz okurlarınıza. Şu an masanızda yeni bir çalışma var mı?
‘Osmanlı Çağdaşlaşmasında Birinci Adımla’r başlığı altında 40 yıldan beri değişik vesilelerle yazmış olduğum bilimde, eğitimde, teknolojide kaydedilen birinci çağdaşlaşma adımlarını inceleyen bir kitap çalışmasını da tamamlamış bulunuyorum. Burada Dârülfünûn’un özelinde görülen metodu, daha geniş ufuklarda ele alıyorum, altını daha kalın çizgilerle çiziyorum. Bu da yakında okurla buluşacak.
OSMANLI ALANI BATILILAR İÇİN DEFİNE
Yurt haricinde pek bilinen bir bilim insanımızsınız. Google’ın akademik makalelerine ilişkin arama motoru Scholar’da yalnızca bir yapıtınıza 149 çalışmada atıf yapılmış, değişik yapıtlarınıza toplamda 2 bin 574 atıf bulunuyor. Bu alanda çalışanlarla kıyaslandığında çok yüksek bir oran. Nasıl tanıyorlar, buluyorlar sizi yabancı akademisyenler?
bahsetmiş olduğuniz 149 atıflı eser, müteveffa Rus meslektaşımız Boris A. Rosenfeld ile hazırladığımız Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilisation and their Works (7th-19th c.) isimli İngilizce basılan bio-bibliyografik çalışma. Kelamını ettiğiniz toplam atıf sayısına ulaşmamızın en kıymetli sebepleri hem editör tıpkı vakitte müellif olarak yaptığımız akademik yayınlardır. Yabancı akademisyenlerin bu çalışmalarımdan dolayı Osmanlı bilimi alanına ilgileri günbegün artmaktadır. Paris’teki Memleketler arası Bilim Tarihi Akademisi üyesi olmam ve Memleketler arası Bilim Tarihi ve İdeolojisi Birliğinde (IUHPS) başkanlık yapmış olmam da hem Doğu’dan hem Batı’dan olan meslektaşlarımızla çalışma ve iş birliği yapma imkânı tanıdı. Burada en değerli hadise 40 yıl öncesine kadar ihmal edilmiş olan Osmanlı bilim mirasının büyük bir define üzere bu çalışmalar yardımıyla keşfedilmeye başlanmasıdır. Ve her gün atıflar, alıntılar ile birtakım ilmî tartışmaların odağı bulunmasına imkân veriyor. Son olarak yıllardır devam eden bu iş birliklerimiz yardımıyla irtibatımız devam ediyor ve bunun verimli semereleri çıkıyor.
Osmanlı müspet bilimleri dışarıdan almak zorunda kaldı. Bildiğim kadarıyla Çin’de tıpkı biçimde Batı’dan aldı, ve başarılı oldu. Sizce biz niye başarılı olamadık, olumlu bilimler niye gelişemedi Osmanlı’da?
Birinci evvel müsaadenizle bu müspet sözünün ortadan kaldıralım. Zira ilimin/bilimin bu çeşit bir sıfata gereksinimi yoktur. örneğin Avrupa lisanlarındaki science, wissenschaft; Rusça nauka isimlerinin yanında olumlu sıfatı kullanılmaz. Bizde bu on dokuzuncu yüzyıldan kalan bir pozitivizm sevdasının devam eden nişanesidir. Ben de bu işe birinci başladığım senelerda birebir kelimeyi kullanıyordum. daha sonra baktım öteki dünyalarda bu sıfat kullanılmıyor. daha sonra kullanmaktan vazgeçtim ve diğerlerinin da kullanmamasını tavsiye ettim. Artık gelelim sorunuza, Osmanlı’da bilim elbette ki gelişmiştir ama gelişimin iki safhası var. Birincisi Klasik Periyot ikincisi Yenileşme Devri. Klasik Dönem’de Osmanlı âlimleri İslâm bilim geleneğini on altıncı yüzyılda doruğa ulaştırmışlardır, Takiyüddîn ve arkadaşları üzere. İkinci periyotta ise Batı’dan selektif biçimde aktarmalar yapılmıştır. Bu da gereksinime binaen yapılıyordu. Lakin on sekizinci yüzyıldan daha sonra bu seçici transferler Osmanlı ile Batı içinde açılmış olan uzaklığın kapatılması için kâfi gelmedi. Burada ben bir mukayeseli metodoloji teklif ediyorum. Osmanlı Bilim Mirası kitabında bu durum uzun uzadıya açıklanmıştır. Orada Osmanlı, Çin, Japon ve Rus bilim ve teknoloji yenilenme çalışmalarının mukayesesi birinci sefer yapılmaktadır. Bunu burada iki satır içerisinde anlatmak sahiden zordur. O bakımdan şu kadarını söyleyeyim, bu sıkıntıyı düzgün anlamak için bir tek kültürel faktörü değil beraberinde ekonomik ve toplumsal faktörleri de göz önünde bulundurmak lazım.
Osmanlı bilim tarihi alanındaki öncü çalışmalarıyla tanınan Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu, Türkiye’de, Orta Doğu’da olduğu kadar Batı’daki akademik etraflarda de takip edilen saygın bir bilim insanımız. Bilhassa Osmanlı periyodunda yayınlanmış biroldukça yapıtın künyesini çıkararak bu alanda değerli çalışmalara imza atan Prof. Dr. İhsanoğlu, 30 yılı aşkın bir müddetdir de Osmanlı’nın birinci çağdaş üniversitesi Darülfünûn üzerine kıymetli araştırmalara imza attı. Bu çalışmaları ‘Darülfünun: Osmanlı’da Kültürel Çağdaşlaşmanın Odağı’ ismiyle 2010’da IRCICA tarafınca iki cilt halinde yayınlandı. Prof. Dr. İhsanoğlu artık de, daha evvel Oxford tarafınca İngilizce yayımlanan, Doğan Kitap tarafınca geçtiğimiz günlerde Türkçeye aktarılan ‘Fen Evleri-Darülfünûn’ kitabıyla okurun ve mevzunun ilgililerinin karşısında. Prof. Dr. İhsanoğlu ile yeni kitabını, Osmanlı’dan bugüne eğitim dünyamızın katettiği arayı KARAR okurları için konuştum.
Bildiğim kadarıyla yaklaşık 30 yıldır Darülfünun üzerine birfazlaca çalışmaya imza attınız. Şu an da Müslüman dünyasının bu birinci çağdaş üniversitesini bir daha ele aldığınız ‘Fen Evleri’ çalışmanız okurun karşısında. Nasıl başlamıştı Darülfünûn’a ilginiz?
1984’te İstanbul Üniversitesi benden Edebiyat Fakültesi, İdeoloji Kısmı ortasında Bilim Tarihi Kürsünü kurmamı dilek edince memnuniyetle kabul ettim. Bu fakülte 1900’de İstanbul Dârülfünûn’u ortasında memleketimizde kurulmuş birinci edebiyat fakültesiydi ve biroldukça beşerî ve toplumsal bilimde ülkemizde öncülük yaptı. Bu muhitte bulunmak benim için büyük bir manevi tatmin olduğu üzere ilmî tecessüs ve araştırma imkânı da sağlıyordu. Ve tercihimi bu türlü yaptım. aslına bakarsanız kısa bir süre daha sonra, 1989’da Anabilim Kolu bağımsız kısım hâline getirildi. Bu Türkiye’de birinciydi. bir daha bu ortada 1989’da merhum dostum Prof. Dr. Hakkı Dursun, Yıldız Tanzimat’ın 150’nci yılı münasebetiyle toplu bir eser hazırlığı ortasındaydı ve benden de katkı istemişti. Bu kitap değerli bir eser olacaktı zira 1939’da yani Tanzimat’ın 100 yılında bir daha birebir biçimde önemli bir kitap hazırlanmıştı. Ben de bu kitaba iki tane araştırma makalesi verdim. Birincisi genel mahiyette Tanzimat öncesi ve daha sonrası bilim ve eğitim anlayışındaki değişim hakkındaydı. İkinci makale ise spesifik bir husus olarak arşiv vesikaları üstündeki ağır çalışmalarımın mahsulü olan Dârülfünûn’un birinci ve ikinci kuruluş teşebbüsleri üzerineydi. Dârülfünûn’un kuruluş teşebbüsleri üzerine çalışmalarım bu makalenin yayımlanmasından daha sonra da devam etti.
‘Fen Evleri’ niye birinci vakit içinderda Oxford Üniversitesi tarafınca 2019’da ‘The House of Sciences’ ismiyle İngilizcede yayımlandı?
Darülfünun isimli kitap yurtiçi ve haricinde geniş yankı buldu. Avrupalı ve Amerikalı meslektaşlarım bunun tek cilt hâlinde İngilizce edisyonunun yapılmasını istek ve tavsiye ettiler. Ben de Batı akademik etraflarına hitap edecek biçimde bir daha kaleme aldım. Birtakım eklerde bulundum, medrese ve üniversite ilgisi üzerinde ayrıntılı durdum. Ayrıyeten Osmanlı Dârülfünûnu’nun Müslümanların kendi iradeleriyle kurduğu birinci çağdaş üniversite olduğunun altını çizerek, Avrupa’da Sanayi İnkılabı’ndan daha sonra kurulan üniversitelerin nasıl örnek alındığını açıklamaya çalıştım.
Pekala yapıtın bizdeki genç araştırmacılara katacakları neler size nazaran?
Fenler Meskeni kitabının İngilizceden yapılan çevirisinin bir çeviri olmanın ötesinde Osmanlı terminolojisini, tabirlerini ve kavramlarını rastgele bir çarpıtmaya uğramadan çok hoş bir Türkçe ile okuyuculara ulaştırdığına inanıyorum. bu biçimdece genç araştırmacıların terminolojiye nüfuzuna da yardım edeceğini düşüyorum.
EĞİTİMDE ÇAĞDAŞLAŞMADA ÇOK GEÇ KALINMADI
Darülfünûn çalışmanıza dönersek, Sanayi İnkılabı’ndan daha sonra, Avrupa ile kıyasladığımızda bizde, yani Osmanlı’da eğitim hangi basamakta? Bir geç kalma var mı çağdaşlaşmada?
Sanayi İnkılabı’ndan daha sonra kurulan Avrupa üniversitelerinin tarihini irdeleyen Batı’da yayımlanmış araştırmaları incelediğimizde Osmanlı’nın bu hususta, topyekûn eğitim sistemini yenileştirmede ve yeni bir teşkilatlanmaya yönelmekte epey geç kalmadığını görüyoruz. örneğin Avrupa’da birinci ulusal eğitim bakanlığı Fransa’da 1828’de kuruluyor. Osmanlı da Maârif-i Genele Nezâreti 1857’de kuruluyor. Bu uzun bir fasıla değil ve kitapta da vakit ortasında eğitimde klasikten çağdaşa dönüşün nasıl uzun vakit aldığını ve hangi değişim safhalarından geçtiğini açıklıyorum. Bunlara şu örnekleri verebilirim: Dersleri okutacak hocaların yetiştirilmesi, ders kitaplarının çağdaş eğitime hazırlanması, üniversite tahsili nazaranbilecek formasyona sahip talebenin yetiştirilmesi. Ayrıyeten bina, laboratuvar vb. yer ve imkânların hazırlanmasını da ek etmek gerekir. Lakin bunların hepsinin üstünde iki sorun vardır: Birincisi devlet mevzuatı ortasında hukuksal düzenlemenin yapılması, ikincisi ise finansman kaynağının sağlanması…
Kitapta, 19’ncu yüzyılda yerleşmiş üç üniversite modeli olduğunu söylüyorsunuz. Fransız, İngiliz ve Alman modeli. Biz hangi ülkenin eğitim sistemini model alıyoruz pekala?
Tanzimatçılar daha hayli Fransız modeline yanaşmışlardır, biroldukça yenilik hareketinde olduğu üzere. Bu da devletin ve toplumun muhtaçlık duyduğu profesyonelleri yetiştirmek niyetine matuftu. sonrasındasında Birinci Dünya Savaşı’na girerken, Osmanlı Devleti’nin Almanya ile yakın münasebetleri sonucunda Almanya’dan gelen hocalar Alman meseladeki en büyük özellik olan bilgi üretme yani araştırmaya matuf eğitimin gelişmesi konusunda değerli değişiklikler yapmışlardı. Kısa vakitte kıymetli bir dönüşüm müspet yolda olmuştur. Ancak Alman hocalar harp sebebiyle ayrılmak zorunda kalınca Osmanlı idarecileri niçinse bu müspet yoldaki gelişmeyi tekrar eski hâline dönüştürmüştür. 1933’te yapılan radikal değişimler içinde bir daha Almanya’dan gelen hocaların yardımıyla araştırma konusuna yeniden değer verilmesi yer almıştır. Ancak benim çalışmam 1933’te tamamlandığı için kitapta bu konu üzerinde durmadım.
ERASMUS PROGRAMLARI SEVİYEYİ YÜKSELTİYOR
Pekala Darülfünûn ile bugünkü üniversitelerimiz içindeki besbelli fark nedir size göre? Olumlu yahut olumsuz yanları?
1980’li senelerda YÖK sisteminin kurulmasıyla üniversiteler bir şablona bağlanmıştır. Lakin bunların içinde birtakım üniversiteler vardır ki kendi hususiyetlerini korumuşlardır. Lakin şurası bir gerçek ki Türkiye’nin kaldıramayacağı biçimde akademik olmayan mülahazalarla memleketin değişik vilayetlerinde bugün iki yüzü aşkın üniversitenin kurulmuş olması, biroldukca üniversitede eğitim kalitesini düşürmüş ve araştırma imkânlarını sunulmaz hâle getirmiştir. tıpkı vakitte Avrupa Birliğiyle olan münasebetlerden dolayı Erasmus öğrenci değişim programı vasıtasıyla Avrupa üniversitelerinde eğitim bakılırsan talebelerimiz, bilgi ve görgülerini bu yolla arttırıyor. Bu da üniversite eğitim düzeyinin yükselmesine katkı sağlıyor.
Bilim dünyasında bugünkü gelişmeleri takip edebiliyor musunuz? Ne durumdayız sizce?
Elbet takip ediyorum. Benim son senelerdaki en büyük sevincim Aziz Sancar Hoca’nın Nobel’i kazanması. Bu biroldukca yanlış anlayışın giderilmesi için harika bir muvaffakiyet. Bana sizin bu konudaki temenniniz nedir, diye sorarsanız, Aziz Beyefendi üzere biroldukça bilim adamımızın bu mükafatı kazanması. Ancak bundan daha mühimi bu mükafatı kazanacak araştırmaların da bizim laboratuvarlarımızda yürütülüyor olmasını dilek ederim.
Son olarak, ‘Fen Evleri’ kitabınızı ‘Darülfünun kıssası sona ererken’ başlığı ile sunuyorsunuz okurlarınıza. Şu an masanızda yeni bir çalışma var mı?
‘Osmanlı Çağdaşlaşmasında Birinci Adımla’r başlığı altında 40 yıldan beri değişik vesilelerle yazmış olduğum bilimde, eğitimde, teknolojide kaydedilen birinci çağdaşlaşma adımlarını inceleyen bir kitap çalışmasını da tamamlamış bulunuyorum. Burada Dârülfünûn’un özelinde görülen metodu, daha geniş ufuklarda ele alıyorum, altını daha kalın çizgilerle çiziyorum. Bu da yakında okurla buluşacak.
OSMANLI ALANI BATILILAR İÇİN DEFİNE
Yurt haricinde pek bilinen bir bilim insanımızsınız. Google’ın akademik makalelerine ilişkin arama motoru Scholar’da yalnızca bir yapıtınıza 149 çalışmada atıf yapılmış, değişik yapıtlarınıza toplamda 2 bin 574 atıf bulunuyor. Bu alanda çalışanlarla kıyaslandığında çok yüksek bir oran. Nasıl tanıyorlar, buluyorlar sizi yabancı akademisyenler?
bahsetmiş olduğuniz 149 atıflı eser, müteveffa Rus meslektaşımız Boris A. Rosenfeld ile hazırladığımız Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilisation and their Works (7th-19th c.) isimli İngilizce basılan bio-bibliyografik çalışma. Kelamını ettiğiniz toplam atıf sayısına ulaşmamızın en kıymetli sebepleri hem editör tıpkı vakitte müellif olarak yaptığımız akademik yayınlardır. Yabancı akademisyenlerin bu çalışmalarımdan dolayı Osmanlı bilimi alanına ilgileri günbegün artmaktadır. Paris’teki Memleketler arası Bilim Tarihi Akademisi üyesi olmam ve Memleketler arası Bilim Tarihi ve İdeolojisi Birliğinde (IUHPS) başkanlık yapmış olmam da hem Doğu’dan hem Batı’dan olan meslektaşlarımızla çalışma ve iş birliği yapma imkânı tanıdı. Burada en değerli hadise 40 yıl öncesine kadar ihmal edilmiş olan Osmanlı bilim mirasının büyük bir define üzere bu çalışmalar yardımıyla keşfedilmeye başlanmasıdır. Ve her gün atıflar, alıntılar ile birtakım ilmî tartışmaların odağı bulunmasına imkân veriyor. Son olarak yıllardır devam eden bu iş birliklerimiz yardımıyla irtibatımız devam ediyor ve bunun verimli semereleri çıkıyor.
Osmanlı müspet bilimleri dışarıdan almak zorunda kaldı. Bildiğim kadarıyla Çin’de tıpkı biçimde Batı’dan aldı, ve başarılı oldu. Sizce biz niye başarılı olamadık, olumlu bilimler niye gelişemedi Osmanlı’da?
Birinci evvel müsaadenizle bu müspet sözünün ortadan kaldıralım. Zira ilimin/bilimin bu çeşit bir sıfata gereksinimi yoktur. örneğin Avrupa lisanlarındaki science, wissenschaft; Rusça nauka isimlerinin yanında olumlu sıfatı kullanılmaz. Bizde bu on dokuzuncu yüzyıldan kalan bir pozitivizm sevdasının devam eden nişanesidir. Ben de bu işe birinci başladığım senelerda birebir kelimeyi kullanıyordum. daha sonra baktım öteki dünyalarda bu sıfat kullanılmıyor. daha sonra kullanmaktan vazgeçtim ve diğerlerinin da kullanmamasını tavsiye ettim. Artık gelelim sorunuza, Osmanlı’da bilim elbette ki gelişmiştir ama gelişimin iki safhası var. Birincisi Klasik Periyot ikincisi Yenileşme Devri. Klasik Dönem’de Osmanlı âlimleri İslâm bilim geleneğini on altıncı yüzyılda doruğa ulaştırmışlardır, Takiyüddîn ve arkadaşları üzere. İkinci periyotta ise Batı’dan selektif biçimde aktarmalar yapılmıştır. Bu da gereksinime binaen yapılıyordu. Lakin on sekizinci yüzyıldan daha sonra bu seçici transferler Osmanlı ile Batı içinde açılmış olan uzaklığın kapatılması için kâfi gelmedi. Burada ben bir mukayeseli metodoloji teklif ediyorum. Osmanlı Bilim Mirası kitabında bu durum uzun uzadıya açıklanmıştır. Orada Osmanlı, Çin, Japon ve Rus bilim ve teknoloji yenilenme çalışmalarının mukayesesi birinci sefer yapılmaktadır. Bunu burada iki satır içerisinde anlatmak sahiden zordur. O bakımdan şu kadarını söyleyeyim, bu sıkıntıyı düzgün anlamak için bir tek kültürel faktörü değil beraberinde ekonomik ve toplumsal faktörleri de göz önünde bulundurmak lazım.