SALİHA SULTAN
Kültür ve edebiyatımızın ‘bilinmeyen’ isimlerini gün yüzüne çıkardığı metinleri Ötüken Neşriyat tarafınca ‘Edebiyatımızda Unutulan ve Kaybedenler’ ismiyle okura sunulan KARAR müellifi Taner Ay: “Yayıncılık hangi ideolojinin tekelindeyse, onların ‘ideolojik’ açıdan dışladıkları var. Örneğin, Barbaros Baykara, Mitat Enç, Safiye Erol. Farklı olan, Erol’u solun da sağın da dışlaması. İki ideoloji de bayan düşmânı yüzlerini Erol’da göstermişler. Bir bayan erkeklerden nasıl daha düzgün yazabilir! bir epeyce değerimizin bu suretle edebiyatımızın haricinde bırakıldığı acı bir hakikat.”
KARAR okurları Taner Ay’ı şair kimliğinin yanı sıra kültür sanat sayfamız için kaleme aldığı kıymetli kitap tanıtımları ve yazın dünyasından çıkardığı özel portre çalışmalarıyla tanıyor. Sayfanın editörü olarak şahsen kendisiyle bu vesile ile tanıştım lakin editör-yazar bağlantısı haricinde birinci samimi diyaloğumuzu ise Kalabalık Cadde’de yayınladığı ‘Unutulan Yazarlar’ belgesindeki Zühtü Bayar yazısını okumam ile olmuştu.
Bu yazıda, doğup büyüdüğüm kentle kesişen, hiç bilmediğim dokunaklı bir kıssayı kaleme almıştı. Taner ağabeyin, Ötüken Neşriyat tarafınca geçtiğimiz günlerde okura sunulan ‘Edebiyatımızda Unutulanlar ve Kaybedenler’ kitabı işte bu tıptaki yazılardan oluşuyor. İkinci cildi de yakın bir tarihte okura sunulacak olan, toplamda dört cilt olacak kitapta yer alan yazılar kültür ve edebiyat tarihimize dair arkeolojik bir hafriyat çalışması. ‘Unutulan’ yahut tanınan kültür dünyasıyla uğraş edemeyen, ‘kaybeden’ muharrirlerin öyküsünü binbir emekle gün yüzüne çıkaran Taner Ay ile KARAR okurları için konuştum.
Taner beyefendi, sizinle KARAR okurları için kaleme aldığınız yazılar haricinde, birinci samimi irtibatımı Kalabalık Cadde’deki bir yazınız vesilesiyle kurduğumu anımsıyorum. Öncelikle, bu kalbî tanışıklıktan duyduğum memnunluğu yine zikretmek istiyorum. Birinci sorum ise şu: Kültür dünyamızın kenarda köşede kalmış, ansiklopedilerde ve sözlüklerde bakılırsamediğimiz unutulan simalarını yazma serüveniniz nasıl başladı, birinci kimi yazdınız?
Edebiyatımızda unutulan ve edebî mahfiller karşısında kaybeden müellifler için bir yazı dizisi hazırlamamı benden Adnan Özer ricâ etmişti. Yani, yazı dizisinin fikir babası Adnan’dır. Diziye başlamadan önceyse Kemal Ahmet’i Varlık mecmuası için yazmıştım. daha sonra Kalabalık Cadde sitesindeki diziye İsmail Saib Sencer ile başladım. Bu yazı dizisi çok ilgi gördü. Orhan Tekelioğlu ve Metin Celal dizi hakkında yazdılar. Bunun üzerine, Adnan, yazdıklarımın kaybolup gitmemesi maksadıyla, diziyi birkaç yayınevine önerdi. Ortadan aylar geçtikten daha sonra, Türk Lisan Kurumu’nun kurallarına uymamamın birtakım yayıncıları rahatsız ettiğini ve lakin aksanları kaldırarak lisanı yalınlaştırmam durumunda belgeyi değerlendirebileceklerini öğrendim. Lakin, Türk Lisan Kurumu’nun değişiklikleri alfabemizin fonetikliğini ortadan kaldırdığı ve sesleri değiştirdiği için benden istenileni kabûl etmem mümkün değildi…
Ama, görüyoruz ki sonunda belgeyi Ötüken Neşriyât kitaplaştırdı. Nasıl oldu?
Evet, ‘Edebiyatımızda Unutulanlar ve Kaybedenler’ evrakını çektiğimin sonraki günü beni Şaban Özdemir aradı. Yayıncı ile benim aramdaki Türk Lisan Kurumu’nun kuralları yüzünden çıkan sorunu bir biçimde duymuş ve müsaade verirsem belgeyi Ötüken Neşriyât’a önermek istediğini söylemiş oldu. Adnan Özer kadar Şaban Özdemir’in de yazı dizimin kitâblaşmasını hayli istediğini biliyordum. Belgenin Ötüken Neşriyât’taki serüveni de bu biçimdece Şaban Özdemir ile başladı. Ötüken Neşriyât’taki Göktürk Ömer Çakır ve Oğuzhan Murat Öztürk sahiden epey farklı editörlerdi. Müellifin dünya görüşüne, emeğine ve kurallarına hürmet duydukları üzere, bir dayatmada da bulunmuyorlardı.
‘DOSYALARA BAKMADAN ÇÖPE ATAN YAYINCILAR VAR’
Yayıncılar hangi münasebetlerle reddediyor evrakları? Kendi deneyiminiz üzerinden ne söylersiniz?
şahsi deneyimimde aslında, bir epeyce yayıncı beni dilim niçiniyle reddetse de, yayıncılarla aramdaki sorunu yalnızca TDK’ya bağlamam da pek hakikat değildir. Birkaç yıl evvel iki de roman yazdım, biri Tanburi Cemil Bey’in hayatı üzerinden devrin İstanbul’una ait, biri de 1915 ile 1965 içindeki târihimizin tabularına ait. Adnan Özer bunları da en az dört yayıncaya önerdi. Hepsi ‘oldukca başarılı ve hayli sürükleyici’ bulmalarına rağmen, kimi piyasada ‘para kazandıracak’ ismimin olmaması, kimi ‘ideolojik’, kimisi de anlattığım devrin lisanını tercih etmem niçinleriyle bu evrakları reddettiler. ‘Gönül ki Yaralıdır’ı ise, kim nereye yerleştireceğini bir türlü bilemedi; sonunda “Yayınevimizin çizgisine aykırı” deyip işin ortasından çıktılar. Sahi, ‘Gönül ki Yaralıdır’ da ben insanları rahatsız edecek neyi anlattım? Çanakkale Savaşı’nı, tehciri, Fransız Guyanası’nı, Arjantin’i, İstiklâl Savaşı’nı, Cumhûriyet’in kurucusu aydınları, kırık aşkları, Esat Adil Bey’in dramını ve başka bir fazlaca şeyi… Haksız da sayılmazlar, insanların târihle yüzleşebilecek cüretleri olmalı. Bu ortada belgelere bakmadan çöpe atan yayıncıların sayısını sana söylemiyorum bile…
Anlattıklarınıza nazaran bu biçimde bu biçimde ‘unutulmuş’ isimler listesi kabarıyor. Kitabınız da tam bu biçimde isimlerden oluşuyor. Merak ediyorum, ismi üzerinde, bu ‘unutulmuş’ isimler hakkındaki bilgilere nasıl ulaşıyorsunuz sahi? Ve yazdıklarınız içinde sizi en epeyce hüzünlendiren kimdir?
Evvelce beri kıyıda köşede kalmış müelliflerin yapıtlarıyla ilgilenirim. Sadece bunun için sahhaf sahhaf dolaşırım, çabucak her gün gazete arşivlerine ve mecmua arşivlerine bakarım. Ayrıyeten, İhan Ünlüer, Nezahat Somar ve Muzaffer Hacıhasanoğlu için kızlarıyla irtibat kurdum. Saptadığım birtakım isimler ve eserler edebiyat araştırmalarında hiç geçmiyor. Kimilerininse kaynak yapıtlardaki biyografileri kusurludur. Beni üzense, hiç araştırma yapılmadan onlar hakkındaki birebir yanılgıların yüksek lisans ve doktora tezlerinde bile sürdürülmesi oldu. Bir de, periyodun edebiyat seçkinlerinin, sadece ‘ideolojik’ niçinlerle kimi isimleri ötekileştirmeleri durumu bahis konusu. bir hayli değerimizin bu suretle edebiyatımızın haricinde bırakıldıkları acı bir hakikattır. Birinci ciltte yirmi iki isim var, Ötüken’e teslim ettiğim ikinci ciltte de o kadar. Üçüncü ve dördüncü ciltlerle birlikte toplamda yüz kadar isim olacak. Yazdıklarım içinde, birinci ciltteki Yaşar Nezihe, Kemal Ahmet, Osman Fahri ve Hikmet Şevkî beni hüzünlendiren isimler oldu. İkinci ciltte beni hüzünlendiren daha fazla isim var.
Nezahat Somar ismini da birinci kere kitabınızdaki makaleden öğrendim. niye ansiklopedilerde ismi yok?
Yalnızca Nezahat Somar için değil, ansiklopedilere girmeyen bir epeyce isim için bir epeyce niye belirtebilirim. Nezahat Hanım, biraz kocası Ziya Somar’ın gölgesinde kalmıştır, edebî mahfillerin yeri İstanbul’da değil İzmir’dedir, bir de bayandır. Herkese müjdeleyeyim, Nezahat Somar’ın unutulan romanı önümüzdeki yılın başlarında Ötüken’den çıkacak. Bir de yayıncılık hangi ideolojinin tekelindeyse, onların ‘ideolojik’ açıdan dışladıkları var. Örneğin, Barbaros Baykara, Mitat Enç bu biçimde isimler. Safiye Erol da o denli. Değişik olan, Safiye Erol’u solun da sağın da dışlamasıdır. İki ideoloji de bayan düşmânı yüzlerini Safiye Erol’da göstermişlerdir. Bir bayan erkeklerden nasıl daha düzgün yazabilir! İşte bütün sorun bu Saliha…
SÖZLERDEN AKSANI KALDIRDIĞIMIZDA MÂNÂSI DEĞİŞİYOR
Sayfa editörünüz olarak bunu ben de daima merak etmişimdir, bu röportajı fırsat bilip soracağım. Ekseriyetle aksanlarınıza ve sözlerinize dokunmuyorum fakat, kimi vakit de bir iki küçük değişiklik yaptığım oluyor. Tahminen bana kızıyorsunuzdur… Gördüğüm kadarıyla TDK’nın yazım kılavuzuyla aranız pek uygun değil?
Saliha kardeşim, alfabemiz fonetiktir. Bu niçinle Türkçemiz öbür birtakım lisanlardan daha kolay ve daha gerçekçidir. Lakin, sözlerden aksanı kaldırdığımızda, o sözün mânâsı değişerek kaosa niye olmaktadır. Örneğin, ‘rûh’ ile ‘ruh’ tıpkı mânâda değildirler; ‘rûh’ sözü, can, nefes, canlılık yahut his mânâlarındayken, ‘ruh’ sözü de, yanak, yüz yahut çehre mânâlarındadır. Mânâları farklı olduğundan, ‘rûhum yaralı’ yerine ‘ruhum yaralı’ halinde yazıp okuyamayız. Bunun üzere, yüzlerce örnek verebilirim. ‘Bâz’ ile ‘baz’, ‘bîn’ ile ‘bin’, ‘buhûr’ ile ‘buhur’, ‘efkâr’ ile ‘efkar’, ‘fâsıl’ ile ‘fasıl’, ‘ferâh’ ile ‘ferah’, ‘gadîr’ ile ‘gadir’, ‘esnâ’ ile ‘esna’, artık aklıma birinci gelenler. Ayrıyeten, lisanımızdaki karışıklığa yalnızca aksanı kaldıran Türk Lisan Kurumu’nun niye olmadığını, onlar kadar aksanı yanlış harf üzerinde kullananların da lisanda kirlilik yarattığını söyleyebilirim. Meselâ, ‘fâsih’ sözündeki (a) harfinin üstündeki aksanı (i) harfinin üzerine koyarsanız, sözün mânâsı değişiyor. ‘Fâsih’, fesheden, iptal eden, bozan yahut çürüten mânâlarındayken, ‘fasîh’ sözüyse, hoş ve açık konuşan mânâsındadır. Bunun üzere, ‘hâdis’ ile ‘hadîs’, ‘hâkim’ ile ‘hakîm’, ‘hâlic’ ile ‘halîc’, ‘dâhil’ ile ‘dahîl’ yahut ‘hâzin’ ile ‘hazîn’ birebir mânâda değildirler.
Kültür ve edebiyatımızın ‘bilinmeyen’ isimlerini gün yüzüne çıkardığı metinleri Ötüken Neşriyat tarafınca ‘Edebiyatımızda Unutulan ve Kaybedenler’ ismiyle okura sunulan KARAR müellifi Taner Ay: “Yayıncılık hangi ideolojinin tekelindeyse, onların ‘ideolojik’ açıdan dışladıkları var. Örneğin, Barbaros Baykara, Mitat Enç, Safiye Erol. Farklı olan, Erol’u solun da sağın da dışlaması. İki ideoloji de bayan düşmânı yüzlerini Erol’da göstermişler. Bir bayan erkeklerden nasıl daha düzgün yazabilir! bir epeyce değerimizin bu suretle edebiyatımızın haricinde bırakıldığı acı bir hakikat.”
KARAR okurları Taner Ay’ı şair kimliğinin yanı sıra kültür sanat sayfamız için kaleme aldığı kıymetli kitap tanıtımları ve yazın dünyasından çıkardığı özel portre çalışmalarıyla tanıyor. Sayfanın editörü olarak şahsen kendisiyle bu vesile ile tanıştım lakin editör-yazar bağlantısı haricinde birinci samimi diyaloğumuzu ise Kalabalık Cadde’de yayınladığı ‘Unutulan Yazarlar’ belgesindeki Zühtü Bayar yazısını okumam ile olmuştu.
Bu yazıda, doğup büyüdüğüm kentle kesişen, hiç bilmediğim dokunaklı bir kıssayı kaleme almıştı. Taner ağabeyin, Ötüken Neşriyat tarafınca geçtiğimiz günlerde okura sunulan ‘Edebiyatımızda Unutulanlar ve Kaybedenler’ kitabı işte bu tıptaki yazılardan oluşuyor. İkinci cildi de yakın bir tarihte okura sunulacak olan, toplamda dört cilt olacak kitapta yer alan yazılar kültür ve edebiyat tarihimize dair arkeolojik bir hafriyat çalışması. ‘Unutulan’ yahut tanınan kültür dünyasıyla uğraş edemeyen, ‘kaybeden’ muharrirlerin öyküsünü binbir emekle gün yüzüne çıkaran Taner Ay ile KARAR okurları için konuştum.
Taner beyefendi, sizinle KARAR okurları için kaleme aldığınız yazılar haricinde, birinci samimi irtibatımı Kalabalık Cadde’deki bir yazınız vesilesiyle kurduğumu anımsıyorum. Öncelikle, bu kalbî tanışıklıktan duyduğum memnunluğu yine zikretmek istiyorum. Birinci sorum ise şu: Kültür dünyamızın kenarda köşede kalmış, ansiklopedilerde ve sözlüklerde bakılırsamediğimiz unutulan simalarını yazma serüveniniz nasıl başladı, birinci kimi yazdınız?
Edebiyatımızda unutulan ve edebî mahfiller karşısında kaybeden müellifler için bir yazı dizisi hazırlamamı benden Adnan Özer ricâ etmişti. Yani, yazı dizisinin fikir babası Adnan’dır. Diziye başlamadan önceyse Kemal Ahmet’i Varlık mecmuası için yazmıştım. daha sonra Kalabalık Cadde sitesindeki diziye İsmail Saib Sencer ile başladım. Bu yazı dizisi çok ilgi gördü. Orhan Tekelioğlu ve Metin Celal dizi hakkında yazdılar. Bunun üzerine, Adnan, yazdıklarımın kaybolup gitmemesi maksadıyla, diziyi birkaç yayınevine önerdi. Ortadan aylar geçtikten daha sonra, Türk Lisan Kurumu’nun kurallarına uymamamın birtakım yayıncıları rahatsız ettiğini ve lakin aksanları kaldırarak lisanı yalınlaştırmam durumunda belgeyi değerlendirebileceklerini öğrendim. Lakin, Türk Lisan Kurumu’nun değişiklikleri alfabemizin fonetikliğini ortadan kaldırdığı ve sesleri değiştirdiği için benden istenileni kabûl etmem mümkün değildi…
Ama, görüyoruz ki sonunda belgeyi Ötüken Neşriyât kitaplaştırdı. Nasıl oldu?
Evet, ‘Edebiyatımızda Unutulanlar ve Kaybedenler’ evrakını çektiğimin sonraki günü beni Şaban Özdemir aradı. Yayıncı ile benim aramdaki Türk Lisan Kurumu’nun kuralları yüzünden çıkan sorunu bir biçimde duymuş ve müsaade verirsem belgeyi Ötüken Neşriyât’a önermek istediğini söylemiş oldu. Adnan Özer kadar Şaban Özdemir’in de yazı dizimin kitâblaşmasını hayli istediğini biliyordum. Belgenin Ötüken Neşriyât’taki serüveni de bu biçimdece Şaban Özdemir ile başladı. Ötüken Neşriyât’taki Göktürk Ömer Çakır ve Oğuzhan Murat Öztürk sahiden epey farklı editörlerdi. Müellifin dünya görüşüne, emeğine ve kurallarına hürmet duydukları üzere, bir dayatmada da bulunmuyorlardı.
‘DOSYALARA BAKMADAN ÇÖPE ATAN YAYINCILAR VAR’
Yayıncılar hangi münasebetlerle reddediyor evrakları? Kendi deneyiminiz üzerinden ne söylersiniz?
şahsi deneyimimde aslında, bir epeyce yayıncı beni dilim niçiniyle reddetse de, yayıncılarla aramdaki sorunu yalnızca TDK’ya bağlamam da pek hakikat değildir. Birkaç yıl evvel iki de roman yazdım, biri Tanburi Cemil Bey’in hayatı üzerinden devrin İstanbul’una ait, biri de 1915 ile 1965 içindeki târihimizin tabularına ait. Adnan Özer bunları da en az dört yayıncaya önerdi. Hepsi ‘oldukca başarılı ve hayli sürükleyici’ bulmalarına rağmen, kimi piyasada ‘para kazandıracak’ ismimin olmaması, kimi ‘ideolojik’, kimisi de anlattığım devrin lisanını tercih etmem niçinleriyle bu evrakları reddettiler. ‘Gönül ki Yaralıdır’ı ise, kim nereye yerleştireceğini bir türlü bilemedi; sonunda “Yayınevimizin çizgisine aykırı” deyip işin ortasından çıktılar. Sahi, ‘Gönül ki Yaralıdır’ da ben insanları rahatsız edecek neyi anlattım? Çanakkale Savaşı’nı, tehciri, Fransız Guyanası’nı, Arjantin’i, İstiklâl Savaşı’nı, Cumhûriyet’in kurucusu aydınları, kırık aşkları, Esat Adil Bey’in dramını ve başka bir fazlaca şeyi… Haksız da sayılmazlar, insanların târihle yüzleşebilecek cüretleri olmalı. Bu ortada belgelere bakmadan çöpe atan yayıncıların sayısını sana söylemiyorum bile…
Anlattıklarınıza nazaran bu biçimde bu biçimde ‘unutulmuş’ isimler listesi kabarıyor. Kitabınız da tam bu biçimde isimlerden oluşuyor. Merak ediyorum, ismi üzerinde, bu ‘unutulmuş’ isimler hakkındaki bilgilere nasıl ulaşıyorsunuz sahi? Ve yazdıklarınız içinde sizi en epeyce hüzünlendiren kimdir?
Evvelce beri kıyıda köşede kalmış müelliflerin yapıtlarıyla ilgilenirim. Sadece bunun için sahhaf sahhaf dolaşırım, çabucak her gün gazete arşivlerine ve mecmua arşivlerine bakarım. Ayrıyeten, İhan Ünlüer, Nezahat Somar ve Muzaffer Hacıhasanoğlu için kızlarıyla irtibat kurdum. Saptadığım birtakım isimler ve eserler edebiyat araştırmalarında hiç geçmiyor. Kimilerininse kaynak yapıtlardaki biyografileri kusurludur. Beni üzense, hiç araştırma yapılmadan onlar hakkındaki birebir yanılgıların yüksek lisans ve doktora tezlerinde bile sürdürülmesi oldu. Bir de, periyodun edebiyat seçkinlerinin, sadece ‘ideolojik’ niçinlerle kimi isimleri ötekileştirmeleri durumu bahis konusu. bir hayli değerimizin bu suretle edebiyatımızın haricinde bırakıldıkları acı bir hakikattır. Birinci ciltte yirmi iki isim var, Ötüken’e teslim ettiğim ikinci ciltte de o kadar. Üçüncü ve dördüncü ciltlerle birlikte toplamda yüz kadar isim olacak. Yazdıklarım içinde, birinci ciltteki Yaşar Nezihe, Kemal Ahmet, Osman Fahri ve Hikmet Şevkî beni hüzünlendiren isimler oldu. İkinci ciltte beni hüzünlendiren daha fazla isim var.
Nezahat Somar ismini da birinci kere kitabınızdaki makaleden öğrendim. niye ansiklopedilerde ismi yok?
Yalnızca Nezahat Somar için değil, ansiklopedilere girmeyen bir epeyce isim için bir epeyce niye belirtebilirim. Nezahat Hanım, biraz kocası Ziya Somar’ın gölgesinde kalmıştır, edebî mahfillerin yeri İstanbul’da değil İzmir’dedir, bir de bayandır. Herkese müjdeleyeyim, Nezahat Somar’ın unutulan romanı önümüzdeki yılın başlarında Ötüken’den çıkacak. Bir de yayıncılık hangi ideolojinin tekelindeyse, onların ‘ideolojik’ açıdan dışladıkları var. Örneğin, Barbaros Baykara, Mitat Enç bu biçimde isimler. Safiye Erol da o denli. Değişik olan, Safiye Erol’u solun da sağın da dışlamasıdır. İki ideoloji de bayan düşmânı yüzlerini Safiye Erol’da göstermişlerdir. Bir bayan erkeklerden nasıl daha düzgün yazabilir! İşte bütün sorun bu Saliha…
SÖZLERDEN AKSANI KALDIRDIĞIMIZDA MÂNÂSI DEĞİŞİYOR
Sayfa editörünüz olarak bunu ben de daima merak etmişimdir, bu röportajı fırsat bilip soracağım. Ekseriyetle aksanlarınıza ve sözlerinize dokunmuyorum fakat, kimi vakit de bir iki küçük değişiklik yaptığım oluyor. Tahminen bana kızıyorsunuzdur… Gördüğüm kadarıyla TDK’nın yazım kılavuzuyla aranız pek uygun değil?
Saliha kardeşim, alfabemiz fonetiktir. Bu niçinle Türkçemiz öbür birtakım lisanlardan daha kolay ve daha gerçekçidir. Lakin, sözlerden aksanı kaldırdığımızda, o sözün mânâsı değişerek kaosa niye olmaktadır. Örneğin, ‘rûh’ ile ‘ruh’ tıpkı mânâda değildirler; ‘rûh’ sözü, can, nefes, canlılık yahut his mânâlarındayken, ‘ruh’ sözü de, yanak, yüz yahut çehre mânâlarındadır. Mânâları farklı olduğundan, ‘rûhum yaralı’ yerine ‘ruhum yaralı’ halinde yazıp okuyamayız. Bunun üzere, yüzlerce örnek verebilirim. ‘Bâz’ ile ‘baz’, ‘bîn’ ile ‘bin’, ‘buhûr’ ile ‘buhur’, ‘efkâr’ ile ‘efkar’, ‘fâsıl’ ile ‘fasıl’, ‘ferâh’ ile ‘ferah’, ‘gadîr’ ile ‘gadir’, ‘esnâ’ ile ‘esna’, artık aklıma birinci gelenler. Ayrıyeten, lisanımızdaki karışıklığa yalnızca aksanı kaldıran Türk Lisan Kurumu’nun niye olmadığını, onlar kadar aksanı yanlış harf üzerinde kullananların da lisanda kirlilik yarattığını söyleyebilirim. Meselâ, ‘fâsih’ sözündeki (a) harfinin üstündeki aksanı (i) harfinin üzerine koyarsanız, sözün mânâsı değişiyor. ‘Fâsih’, fesheden, iptal eden, bozan yahut çürüten mânâlarındayken, ‘fasîh’ sözüyse, hoş ve açık konuşan mânâsındadır. Bunun üzere, ‘hâdis’ ile ‘hadîs’, ‘hâkim’ ile ‘hakîm’, ‘hâlic’ ile ‘halîc’, ‘dâhil’ ile ‘dahîl’ yahut ‘hâzin’ ile ‘hazîn’ birebir mânâda değildirler.