ZEYNEP DELAV
‘Açıklığa Doğru’ kitabında bayan yazınına dair bir hafriyat çalışması yapan ve bayan şairlerden ümitli olduğunu lisana getiren şair ve müellif Asuman Susam: “Eril lisan kanonlaşma süreçlerinde hâlâ tesirli. Adaletsizlikten doğan sıkışmışlık, öteki olarak konumlandırılış bizlerde eril aklın usluca olmamızı işaret ettiği yerden süratle çıkmaya yanlışsız bir basınç yarattı. çeşidinin tehlikelere açık olduğunu bilerek hayatla ilişkilenmek ayrıca bir varoluş dileğinin doğmasını sağlıyor. Şair bayanlar bunun fazlaca farkında olarak yazıyorlar. Müdanasız.”
Müellif ve şair Asuman Susam’ın ‘Açıklığa Doğru’ kitabı Everest Yayınları tarafınca okura sunuldu. Her ne kadar kitabın kapağında “Bu kitap güzel okur olmaya çalışan bir müellifin başkasının davetini duyma ve ona yaklaşma gayretini içeriyor” diye yazılmış olsa da içerde göz kamaştıran bir yazı karnavalı okurları bekliyor. Gülten Akın’dan İlhami Çiçek’e, Şule Gürbüz’den Hulki Aktunç’a kadar geniş bir yelpazeden yaptığı incelemeler müellif çeşitliliği açısından da okuru sevindirir cinsten. Susam’ın bayan yazınına dair yaptığı arkeolojik çalışmalar ise çok dikkat cazibeli. Poetik bakış açısını engin sulara çekerek uzun uzun anlatan Susam ile yeni kitabını KARAR okurları için konuştuk.
Açıklığa Doğru’da uzunca bir şiir inceleme ve okuma konusu var. Şiirden hiç anlamayan birisi inceleme ve araştırmalarınızı takip ederek şiire dair nerede durup, neye bakmasını bilecek kıvama gelebilir. Şiire ve şaire dair okumaların çok dar alanda yapıldığı günümüzde zihin açmak, yol göstermek üzere bir muradınız var mı?
Çabucak hiç bir metne zihin açmak, yol göstermek üzere bir misyonu ya da yükü üstlenerek çalışmıyorum Sevgili Zeynep. Benim niyetimi aşan bir yol olarak buraya çıkarsa okurun yolu ne memnun bana. Gerek kendi seçip yazmaya karar verdiğim bahis ve içerikler gerek bir davete verdiğim karşılıklarla evvela yaptığım kendim için, kendi şiir görgüm, bakışım ve birikimimin hudutlarını zorlamak için o sıkıntıyı anlamaya yönelik çalışmak. yıllar ortasında kendine mahsus bir okuma ve buna bağlı bir yazma usulü geliştiriyor lakin insan. Oradaki açıklık, netlik diğer muharrirlerin metinlerinde de kendi yazdıklarımda da görmek istediğim şey. Buna dair bilhassa dikkat gösterdiğimi söyleyebilirim. Bu bir alanı haritalamak üzere. Yol göstericilik hissini veren tahminen budur okura. Hem yatay hem dikey seyirde kavramlar ortası bağlar, alakalar üzerinden yeni bir mana cihanı oluşturmak, yazmak benim için büyük ölçüde bu.
Bayan şairlerden pek ümitlisiniz?
Evet ve bunun için epeyce sebebim var bir okur olarak. şüphesiz kendi yazma tecrübelerimden edindiklerim görüşümü daha net ve yanılmaz kılıyor. İmkanlar manasında daha dertli, şiddetli şartları aşıp yazıda ısrar etmek sırf bayanlar değil tüm kırılgan, azınlık özneler için her periyot güç olmuş. Artık de o denli kolay değil. olağan olarak geçmişin aşılması kelam konusu ancak zihniyet reflekslerinden sıyrılmak hiç bir yerde o denli kolay olmuyor. Hâlâ eril lisan ve zihin işleyişi çapaklarıyla kanonlaşma süreçlerinde tesirli.
Varoluş, varlık olarak tanınma gayreti verirken eşitsizlik, adaletsizlikten doğan bu sıkışmışlık, bu öteki olarak konumlandırılış bizlerde ister istemez yerleştirildiğimiz ve eril aklın usluca olmamızı işaret ettiği yerden süratle çıkmaya hakikat bir basınç yarattı. Bir manada kendi yolunu bulmak için yoldan çıkma. Öteki bir lisan, imge cihanı kurmak, öteki sesler, tonlar, ritimler, formlar oluşturmak için yaratıcılığın sınırsızlığına hakikat bizi bu zorluklar motive etti.
Dünyayı öbür türlü okumak, yeryüzünü bir daha meskeni kılmak, gaianın karnından direkt, karanlıktan aydınlığa, hayata bağlanmak diğer bir yaşama ve yazma kudreti veriyor beşere. çeşidinin daima bütün tehlikelere açık bir kırılganlık ortasında yaşadığını bilmek ve o tehlikelere her an maruz kalabilecek bir açıklıktan hayatla ilişkilenmek ayrıca bir varoluş ve yaratma, duyma dileğinin doğmasını sağlıyor. Bence şair bayanlar bunun epeyce farkında olarak yazıyorlar. Müdanasız. Bu dilekten korkmuyor ve sakınmıyorlar kendilerini, ona doğrular ve açıklar.
YAZININ HER YAZARDA TABİATIYLA İŞLEYEN BİR SÜRECİ VAR
Niyet tarihinin en üretken filozoflarından Derrida’nın sizin de bildiğiniz üzere yapısöküm diye isimlendirdiği bir metin okuma stratejisi var. Çok özetle, bir fikre karşı oluşturulan sadakati parçalayarak, bu sayede fikrin tam karşısında gizli duran gerçekliği tüm taraflarıyla gorebilmek demek. Buradan çıkışla Açıklığa Doğru’da kaleme aldığınız şair ve müelliflerden hangisinde yapısöküme yakın bir hal görüyorsunuz?
Yazının kendine mahsus bir tabiatı ve her yazarda öbür lakin resen işleyen bir sureci var. Yaratıcı yazma süreçlerinde ben muharrirlerin elbette formları de filozofları ve onların telaffuzlarını de bilip lakin yazarken tüm bildiklerini unutarak eylediklerini düşünüyorum.
Benim yazma sürecim de bu biçimde işliyor şiirde. Kelamını ettiğin sökme formülüne yatkınlık müellifin dünyayla kurduğu bağlantıda gizli olmalı, diye düşünüyorum. Kavramları, formları bilen ve bunu unutarak yazan entelektüel zihinleri seviyorum. Yakınlaşmaya çalıştığım müellifler daha fazlaca onlar. Bir de natürel vakte bağlılık var fikirde ve yaratıcılıkta. Suat Derviş’in örneğin yazma vaktiyle Şule Gürbüz’ünki tıpkı değil. ötürüsıyla dünyayı okumaları, onunla ilişkilenmeleri de farklılık gösterecektir.
Cumhuriyet aydınlanmasının ışığına bağlı Gülten Akın ya da Cevat Çapan duyuşuyla da Güntan’ın ya da Marmara’nın nefesi, duyuşu farklılık taşıyacaktır. Bu düşünsel yönelimler vaktin ruhuyla, dönüştürme gücü ve ona açık oluşla ilgili üzere. Buna açık olan kalemler kitapta aşikâr.
“Sanat şoklar yaratır, yarattığı şoklar sadece ben’e değil dünyaya da bir meydan okumadır” diyorsunuz. Son elli yılda meydan okuyabilen, bir daha sizin tabirinizle, dünyanın cildini hisseden değil, cilt olabilen sanatçı(lar)var mı?
Olmaz olur mu, olağan olarak var. Hele son elli yıl üzere bir belirleme yaptığımızda dünya edebiyatının büyüklüğü de düşünüldüğünde bir epeyce sanatçı, akım vs sayılabilir. Soruyla yokladığımız zira sanatın varlık sebebi. Kayıp giden vakte yakılan ağıt, nostaljik bir melankoli hissiyle birçok vakit yüceleştirdiğimiz bir geçmişin sanatı var. Sanatı periyotlarla, akımlarla, cinslerle, kanonlaşmanın sabitleriyle okumak kemikleşmiş bir alışkanlık. Çağdaşlığın ve modernitenin vaazı ile yerleşikleşmiş bir aydınlanmacı refleks. halbuki vakit akıyor, zamane değişiyor, müsabakalar, sarmaşmalar, dolanıklıklarla insan yeryüzünde ve dünyada; tarihin ve tabiatın ortasında birden fazla vakit kıyısında; ilerleyen vakit, döngüsel vakit geçişleri, geçirgenliğiyle hayatla hemhal. Buyrukları duyan değil tüm canlılığa kulak veren yaratıcı ruhlar olağan olarak meydan okumaya devam ediyor. Bunu duymak bizim açıklığımızla, görmek farkındalık eşiklerimizle ilgili biraz da.
GÜZELLEŞMEK AĞRILI BİR SÜREÇ
Kökeni 1950 daha sonrası Amerikan edebiyatına dayanan “Gizdökümü” şiirden, travma kaynaklı acıyla yüzleşmenin yeri, travma yaratan olayın sahnelenmesi diye açıklık getiriyorsunuz. Bu durumda Gizdökümü şiir için sanat terapi yaparak güzelleşmenin birinci adımı atılıyor diyebilir miyiz?
Moero Fanzin’in çıkış sayısı şifa şiir ilgisine odaklanmıştı. Bu vesile ile hem kavram birebir vakitte yazılanlar üzerine düşünürken kavram ister istemez travmalar üzerine düşünmeyi de gerektirdi. Şiirin sanatın öteki alanları üzere travma süreçlerinde bir şifa tekniği olarak kullanıldığını biliyoruz.
Kimi travmatik süreçlerin tedavisi sırasında şair bayanların bilhassa yazı ile kurdukları münasebetler de dikkat cazibeli. Bu hiç şaşırtan değil, zira yazı kendilik algısının bir daha kurulduğu, ben’e hem dışarıdan hem içeriden bakma imkanı veren bir yer. Onun bir daha inşa edildiği, kurulduğu da bir yer. Baskılananın, uyutulanın imgenin, sembollerin lisanından bir daha diğer bir lisana, forma kavuşması imkanı taşıyor sanat insan için.
Güzelleşmek için bir hap yutmak üzere değil; zorlayıcı, sert, acılı, ağrılı bir müddetç. Soruda değindiklerin benim uzmanlardan edindiğim fikirler, bunu direkt “gizdökümü şiirler” için değil travma sürecinde yazıyla güzelleşmenin mümkünlüğü üzerine söylüyorlar. Gizdökümü şiirlerin her vakit güzelleşmeye hakikat bir yol açıcılık taşıdığını açıkçası söylemek sıkıntı. Bu öznenin yazıyla, hayatla kurduğu bağ ve travmaların karşılanma biçimiyle ilgili bir şey. Ayrıyeten bu biçimde genel bir tabir için önemli metin ve şair hayatları incelemek gerekir; lakin yazmanın dolaylı bir yarar, bir imkan bir açıklık olarak durduğu söylenebilir sanırım.
Kederlerden Tarih Yapmak, Kederlerle Tarihe Bakmak kısmında Adalet Ağaoğlu’nun romancı kimliğine mercek tutarak, “Düşünce romanları yazar” diyerek, Ağaoğlu’nun romanlarında tarihe vurgu yaptığı bir edebi lisandan bahsediyorsunuz. Roman esasen farkında olarak ya da olmayarak tarihe tanıklık etmez mi, okur tarihi, devri ve o çağın eksiklerini gözlemlemez mi?
Adalet Ağaoğlu bu romanıyla Cumhuriyet tarihine ait bir sökme denemesinde bulunuyor. Eleştirelliği, ironisi güçlü bir periyot romanı da diyebiliriz onun için. Romana tıp olarak yüklediklerin kuşkusuz yanlışsız. Roman bir toplumsal panorama ortasından bir sunuş yapar. Bunun mutlak olmadığı vakit içinder ve janrlar da yok değil. Kitapta kelamı edile romanlardan biri olan Ankara Mahpusu tam da bu söylemiş olduğin özelliklerle yaklaşır konusuna.
Çöken imparatorluk daha sonrasında afallamış bir toplumsalın ortasından kurar romanını, yeni cumhuriyetin birinci jenerasyonu imparatorluğun son nesli kahramanlarıyla. Adalet Hanım için dediğim biraz daha farklı. Onda devir, vakit dilimi bir arka alan, bir yer olarak yer almaz. Daha güçlü bir şey olarak kurgudaki rollerden birini üstlenir. Hatta başat olan odur.
Onun ötürümıyla anlatı kurulmaz, şahsen kurucu öge odur. Tarihi, o tarihi devri romanla bir daha kurar ve şimdiki vakti buradan tartışmaya açar. Vakit zaman bir denemeci, bir fikir insanı üzere de davranmaktan kaçınmaz. Fark bu sanıyorum.
ELİMİZDE HAYATTAN ÖTEKİ BİR ŞEY YOK
‘Tenden Gölgeye’ Hulki Aktunç kısmında Hulki Aktunç’un kaleminin zenginliği ve özgünlüğünden bahsederken, “Temsilin hakikatin yerine geçme eforu, zorlayıcılığı, hayattan ödünç aldıklarıyla yazının gerçekliğinde o hayatları bir daha kurmak” cümlesi Aktunç’un yazma sıkıntısını açık eder cinsten. Öte yandan, Değişim Yeri Olarak Vücut ve Yazı kısmında ise “Beden bir yer olarak yaşantı tecrübeleriyle kendini bir harita üzere açıyor önümüze. Yaralar, kesikler, dikişler, fazlalıklar, eksikler, yükseltiler, çukurlar, protezler ile yaşayan vücut değişimin yeri. Bir açıklık, bir imkan olarak duruyor karşımızda” diye devam eden cümleniz var. Hayattan ödünç alarak yazıya aktarılan yerler mi yazan kişiyi muvaffakiyete gdolayıyor? Buna yazıya teşne olan kişinin kendini oyması diyebilir miyiz?
Sorulan, yazının ve ömrün gerçek ve gerçeklik ile kurduğu bağlantının niteliği, kuvveti vs ise buna karşılık verebilirim. “Yazan kişinin başarısı”nı dışarıda bırakarak. Muvaffakiyet kavramı yazı, yazan, okur bağlantısında en az ilgilendiren bir şey beni. Harikalık arayışının haricinde kimi vakit kusurdan, eksikten yakalanan “o şey” le ilgileniyorum. Adorno sahicilik demiş, hakikatlilik diye bir yazısında önermişti şimdiki vakit içinder için şair Necmi Zekâ. Sevmiştim ben de bu öneriyi.
Yazarken elimizde hayattan öteki bir şey yok. Bizi yazmaya zorlayan da hayat vefat ikiliğinin ortasında ve ortada kalışımız. Hepimizin yazdığı o. Metni bize yakın bir yeterlilikte, güçte kılan o hakikatlilik damarı. Bu, herkeste öteki türlü işliyor lakin. O niçinle diğer öteki metinleri seviyoruz. Ve evet, olağan olarak kendimizden otobiyografik olarak en uzakta duranı, olanı, şeyi yazarken de kendimizi oyduğumuz o boşluktan doluyoruz. En uzaktan, bize en uzak olanı ela alırken ne söylersek söyleyelim onu söylüyoruz.
ORTA SESLERİN ZENGİNLİKLERİNİ DUYMALIYIZ
Eril zihniyetin görmediği, neredeyse yok saydığı, Fatma Aliye, H. Edip Adıvar, Safiye Erol, Nezihe Muhiddin, Şukufe Nihal, H. Nusret Zorlutuna ve Suat Derviş üzere müelliflerin isimlerini anıyorsunuz. Kitabın sonlarına hakikat, Nezihe Muhiddin ve Suat Derviş yazınından ayrıyeten bahsediyorsunuz. Bayan yazınını bilhassa ismi geçen muharrirleri okumak ve anlamak için neler önerirsiniz?
Çok uzun yıllar ikincil sesler olarak görülen, isimleri anılsa da metinlerine gereken bedel verilmeyen bayan yazarlarla ilgili bilhassa akademinin yol açıcılığı ile gerçekleştirilen hafriyat çalışmaları epeyce kıymetli. Sadece o muharrirlerin hak ettiklerini geri kazanmaları manasında değil edebiyat tarihini, bir periyodu başka’nın gözünden, nefesinden anlamak, öteki bir tarihin ve kanonlaşmanın olabilirliğini göstermek açısından da fazlaca değerli bu. senelerca hudutları muhakkak bir çizgi ortasında anlaşılan, anlamlandırılmaya çalışılanı aşındırmak, aslında bir rejimi bozmak manasına da geliyor. Duyulmayan sesleri duyulur kılmak, görünmeyeni gün yüzüne çıkarmak.
Edebi zevkten, dünyayı algılama biçimlerine kadar farklı olanın bedelsiz olmadığını anlamak. Edebiyat bilhassa de bir ulus edebiyatı, seçili sesleri üzerinden kurar kendini. Dışarıda bırakılanlar o istenen ses ve formu bozanlar ya da bunu gereğince düzgün yapamayanlardır. Bu eril ve merkezci bakış sadece bayanların seslerini dışarıda bırakmamıştır. Bilhassa 90’lardan daha sonra edebiyat ve toplumsal bilimler, kültürel çalışmalar alanlarındaki anlayış farklılıkları yardımıyla sessizliğe gömülü kıymetlere okurlar ulaşabiliyor artık. Tüm bunlar olurken önemsediğim asıl problem, gün yüzüne çıkan bu metinleri nasıl okuyacağımız. Orta seslerin zenginliklerini duymaya, kusur ve zayıflık üzere görülenin altını kazıyıp öbür bir edebi mirası görmeye ne kadar hazır, açık olduğumuz kıymetli. Ben buna dair uyanıklığı ve açıklığı önerebilirim sadece.
Kitabın, Suyun Çınladığını Duymak: Yazarak
Özgürleşmek kısmında, Gaia ile bayan muharrir olmak içindeki benzerlikten bahsediyorsunuz. Buradan çıkışla bayan müelliflere neler söylemek istersiniz? Kimse duymasa da toprak illa ses verir, yıkılsa bile küllerinden bir daha doğar diyebilir miyiz örneğin?
Diyebiliriz Sevgili Zeynep, fazlasını da diyebiliriz. Kelamını ettiğin yazı tam global bir felaket olarak yaşadığımız Kovid pandemisiyle tanıştığımız periyoda denk geldi. Büyük bir anksiyetenin ortasında yarı uyur, bir dalgınlıkta, yüzergezer bir ‘şey’ olarak hissettim kendimi uzun mühlet. İnsan olmanın haricinde bir ‘şey’.
Dünya sözcüğünün yetmediği manasını yitirdiği, yeryüzü sözcüğünün diğer manalarla benimle sarmaştığı, giderek global değil gezegensel bir yere gerçek kökleri, kökeni arama sorularıyla bakar oldum her şeye daha güçlüce. O yazıda evet analoji bayan, yazı ve özgürleşme üzerineydi; lakin asıl söylemek istediğini insan-merkezli bir yerden ve salt erkeğin karşısında pozisyonlandırılmış bayandan kelam eden bir yerden kurmamaya çalışıyordu.
Yeryüzüyle ve ortasındaki tüm şeylerle yeni bir kucaklaşmanın lisanını ve biçimlerini arayan bir lisan, bunu taşıyan bir form ya da formsuz, dizgesiz bir oluş. Umut da ümitsizlik da buradaki arayışta. Hâkim olanın, bizi baskılayanın, hiyerarşilerin, hegemonyanın tuzaklarından çekip alacak bir bakış ve anlayış, aykırılıklardan beslenen, çatışmacı ve buyurucu lisanlardan bizi uzak tutacak, tuzaklardan koruyacaktır.
Bugünün edebiyat lisanının, yeryüzü ile bir daha tanışmakla, kadim olanı ve oluşunu hatırlamakla, tüm akraba cinslerin sarmaşıklığına, dolanıklığına katılmakla bulunabileceğini hissediyorum. Bu lisana en yakın ve açık duranların müellif bayanlar da olduğuna inanıyorum.
‘Açıklığa Doğru’ kitabında bayan yazınına dair bir hafriyat çalışması yapan ve bayan şairlerden ümitli olduğunu lisana getiren şair ve müellif Asuman Susam: “Eril lisan kanonlaşma süreçlerinde hâlâ tesirli. Adaletsizlikten doğan sıkışmışlık, öteki olarak konumlandırılış bizlerde eril aklın usluca olmamızı işaret ettiği yerden süratle çıkmaya yanlışsız bir basınç yarattı. çeşidinin tehlikelere açık olduğunu bilerek hayatla ilişkilenmek ayrıca bir varoluş dileğinin doğmasını sağlıyor. Şair bayanlar bunun fazlaca farkında olarak yazıyorlar. Müdanasız.”
Müellif ve şair Asuman Susam’ın ‘Açıklığa Doğru’ kitabı Everest Yayınları tarafınca okura sunuldu. Her ne kadar kitabın kapağında “Bu kitap güzel okur olmaya çalışan bir müellifin başkasının davetini duyma ve ona yaklaşma gayretini içeriyor” diye yazılmış olsa da içerde göz kamaştıran bir yazı karnavalı okurları bekliyor. Gülten Akın’dan İlhami Çiçek’e, Şule Gürbüz’den Hulki Aktunç’a kadar geniş bir yelpazeden yaptığı incelemeler müellif çeşitliliği açısından da okuru sevindirir cinsten. Susam’ın bayan yazınına dair yaptığı arkeolojik çalışmalar ise çok dikkat cazibeli. Poetik bakış açısını engin sulara çekerek uzun uzun anlatan Susam ile yeni kitabını KARAR okurları için konuştuk.
Açıklığa Doğru’da uzunca bir şiir inceleme ve okuma konusu var. Şiirden hiç anlamayan birisi inceleme ve araştırmalarınızı takip ederek şiire dair nerede durup, neye bakmasını bilecek kıvama gelebilir. Şiire ve şaire dair okumaların çok dar alanda yapıldığı günümüzde zihin açmak, yol göstermek üzere bir muradınız var mı?
Çabucak hiç bir metne zihin açmak, yol göstermek üzere bir misyonu ya da yükü üstlenerek çalışmıyorum Sevgili Zeynep. Benim niyetimi aşan bir yol olarak buraya çıkarsa okurun yolu ne memnun bana. Gerek kendi seçip yazmaya karar verdiğim bahis ve içerikler gerek bir davete verdiğim karşılıklarla evvela yaptığım kendim için, kendi şiir görgüm, bakışım ve birikimimin hudutlarını zorlamak için o sıkıntıyı anlamaya yönelik çalışmak. yıllar ortasında kendine mahsus bir okuma ve buna bağlı bir yazma usulü geliştiriyor lakin insan. Oradaki açıklık, netlik diğer muharrirlerin metinlerinde de kendi yazdıklarımda da görmek istediğim şey. Buna dair bilhassa dikkat gösterdiğimi söyleyebilirim. Bu bir alanı haritalamak üzere. Yol göstericilik hissini veren tahminen budur okura. Hem yatay hem dikey seyirde kavramlar ortası bağlar, alakalar üzerinden yeni bir mana cihanı oluşturmak, yazmak benim için büyük ölçüde bu.
Bayan şairlerden pek ümitlisiniz?
Evet ve bunun için epeyce sebebim var bir okur olarak. şüphesiz kendi yazma tecrübelerimden edindiklerim görüşümü daha net ve yanılmaz kılıyor. İmkanlar manasında daha dertli, şiddetli şartları aşıp yazıda ısrar etmek sırf bayanlar değil tüm kırılgan, azınlık özneler için her periyot güç olmuş. Artık de o denli kolay değil. olağan olarak geçmişin aşılması kelam konusu ancak zihniyet reflekslerinden sıyrılmak hiç bir yerde o denli kolay olmuyor. Hâlâ eril lisan ve zihin işleyişi çapaklarıyla kanonlaşma süreçlerinde tesirli.
Varoluş, varlık olarak tanınma gayreti verirken eşitsizlik, adaletsizlikten doğan bu sıkışmışlık, bu öteki olarak konumlandırılış bizlerde ister istemez yerleştirildiğimiz ve eril aklın usluca olmamızı işaret ettiği yerden süratle çıkmaya hakikat bir basınç yarattı. Bir manada kendi yolunu bulmak için yoldan çıkma. Öteki bir lisan, imge cihanı kurmak, öteki sesler, tonlar, ritimler, formlar oluşturmak için yaratıcılığın sınırsızlığına hakikat bizi bu zorluklar motive etti.
Dünyayı öbür türlü okumak, yeryüzünü bir daha meskeni kılmak, gaianın karnından direkt, karanlıktan aydınlığa, hayata bağlanmak diğer bir yaşama ve yazma kudreti veriyor beşere. çeşidinin daima bütün tehlikelere açık bir kırılganlık ortasında yaşadığını bilmek ve o tehlikelere her an maruz kalabilecek bir açıklıktan hayatla ilişkilenmek ayrıca bir varoluş ve yaratma, duyma dileğinin doğmasını sağlıyor. Bence şair bayanlar bunun epeyce farkında olarak yazıyorlar. Müdanasız. Bu dilekten korkmuyor ve sakınmıyorlar kendilerini, ona doğrular ve açıklar.
YAZININ HER YAZARDA TABİATIYLA İŞLEYEN BİR SÜRECİ VAR
Niyet tarihinin en üretken filozoflarından Derrida’nın sizin de bildiğiniz üzere yapısöküm diye isimlendirdiği bir metin okuma stratejisi var. Çok özetle, bir fikre karşı oluşturulan sadakati parçalayarak, bu sayede fikrin tam karşısında gizli duran gerçekliği tüm taraflarıyla gorebilmek demek. Buradan çıkışla Açıklığa Doğru’da kaleme aldığınız şair ve müelliflerden hangisinde yapısöküme yakın bir hal görüyorsunuz?
Yazının kendine mahsus bir tabiatı ve her yazarda öbür lakin resen işleyen bir sureci var. Yaratıcı yazma süreçlerinde ben muharrirlerin elbette formları de filozofları ve onların telaffuzlarını de bilip lakin yazarken tüm bildiklerini unutarak eylediklerini düşünüyorum.
Benim yazma sürecim de bu biçimde işliyor şiirde. Kelamını ettiğin sökme formülüne yatkınlık müellifin dünyayla kurduğu bağlantıda gizli olmalı, diye düşünüyorum. Kavramları, formları bilen ve bunu unutarak yazan entelektüel zihinleri seviyorum. Yakınlaşmaya çalıştığım müellifler daha fazlaca onlar. Bir de natürel vakte bağlılık var fikirde ve yaratıcılıkta. Suat Derviş’in örneğin yazma vaktiyle Şule Gürbüz’ünki tıpkı değil. ötürüsıyla dünyayı okumaları, onunla ilişkilenmeleri de farklılık gösterecektir.
Cumhuriyet aydınlanmasının ışığına bağlı Gülten Akın ya da Cevat Çapan duyuşuyla da Güntan’ın ya da Marmara’nın nefesi, duyuşu farklılık taşıyacaktır. Bu düşünsel yönelimler vaktin ruhuyla, dönüştürme gücü ve ona açık oluşla ilgili üzere. Buna açık olan kalemler kitapta aşikâr.
“Sanat şoklar yaratır, yarattığı şoklar sadece ben’e değil dünyaya da bir meydan okumadır” diyorsunuz. Son elli yılda meydan okuyabilen, bir daha sizin tabirinizle, dünyanın cildini hisseden değil, cilt olabilen sanatçı(lar)var mı?
Olmaz olur mu, olağan olarak var. Hele son elli yıl üzere bir belirleme yaptığımızda dünya edebiyatının büyüklüğü de düşünüldüğünde bir epeyce sanatçı, akım vs sayılabilir. Soruyla yokladığımız zira sanatın varlık sebebi. Kayıp giden vakte yakılan ağıt, nostaljik bir melankoli hissiyle birçok vakit yüceleştirdiğimiz bir geçmişin sanatı var. Sanatı periyotlarla, akımlarla, cinslerle, kanonlaşmanın sabitleriyle okumak kemikleşmiş bir alışkanlık. Çağdaşlığın ve modernitenin vaazı ile yerleşikleşmiş bir aydınlanmacı refleks. halbuki vakit akıyor, zamane değişiyor, müsabakalar, sarmaşmalar, dolanıklıklarla insan yeryüzünde ve dünyada; tarihin ve tabiatın ortasında birden fazla vakit kıyısında; ilerleyen vakit, döngüsel vakit geçişleri, geçirgenliğiyle hayatla hemhal. Buyrukları duyan değil tüm canlılığa kulak veren yaratıcı ruhlar olağan olarak meydan okumaya devam ediyor. Bunu duymak bizim açıklığımızla, görmek farkındalık eşiklerimizle ilgili biraz da.
GÜZELLEŞMEK AĞRILI BİR SÜREÇ
Kökeni 1950 daha sonrası Amerikan edebiyatına dayanan “Gizdökümü” şiirden, travma kaynaklı acıyla yüzleşmenin yeri, travma yaratan olayın sahnelenmesi diye açıklık getiriyorsunuz. Bu durumda Gizdökümü şiir için sanat terapi yaparak güzelleşmenin birinci adımı atılıyor diyebilir miyiz?
Moero Fanzin’in çıkış sayısı şifa şiir ilgisine odaklanmıştı. Bu vesile ile hem kavram birebir vakitte yazılanlar üzerine düşünürken kavram ister istemez travmalar üzerine düşünmeyi de gerektirdi. Şiirin sanatın öteki alanları üzere travma süreçlerinde bir şifa tekniği olarak kullanıldığını biliyoruz.
Kimi travmatik süreçlerin tedavisi sırasında şair bayanların bilhassa yazı ile kurdukları münasebetler de dikkat cazibeli. Bu hiç şaşırtan değil, zira yazı kendilik algısının bir daha kurulduğu, ben’e hem dışarıdan hem içeriden bakma imkanı veren bir yer. Onun bir daha inşa edildiği, kurulduğu da bir yer. Baskılananın, uyutulanın imgenin, sembollerin lisanından bir daha diğer bir lisana, forma kavuşması imkanı taşıyor sanat insan için.
Güzelleşmek için bir hap yutmak üzere değil; zorlayıcı, sert, acılı, ağrılı bir müddetç. Soruda değindiklerin benim uzmanlardan edindiğim fikirler, bunu direkt “gizdökümü şiirler” için değil travma sürecinde yazıyla güzelleşmenin mümkünlüğü üzerine söylüyorlar. Gizdökümü şiirlerin her vakit güzelleşmeye hakikat bir yol açıcılık taşıdığını açıkçası söylemek sıkıntı. Bu öznenin yazıyla, hayatla kurduğu bağ ve travmaların karşılanma biçimiyle ilgili bir şey. Ayrıyeten bu biçimde genel bir tabir için önemli metin ve şair hayatları incelemek gerekir; lakin yazmanın dolaylı bir yarar, bir imkan bir açıklık olarak durduğu söylenebilir sanırım.
Kederlerden Tarih Yapmak, Kederlerle Tarihe Bakmak kısmında Adalet Ağaoğlu’nun romancı kimliğine mercek tutarak, “Düşünce romanları yazar” diyerek, Ağaoğlu’nun romanlarında tarihe vurgu yaptığı bir edebi lisandan bahsediyorsunuz. Roman esasen farkında olarak ya da olmayarak tarihe tanıklık etmez mi, okur tarihi, devri ve o çağın eksiklerini gözlemlemez mi?
Adalet Ağaoğlu bu romanıyla Cumhuriyet tarihine ait bir sökme denemesinde bulunuyor. Eleştirelliği, ironisi güçlü bir periyot romanı da diyebiliriz onun için. Romana tıp olarak yüklediklerin kuşkusuz yanlışsız. Roman bir toplumsal panorama ortasından bir sunuş yapar. Bunun mutlak olmadığı vakit içinder ve janrlar da yok değil. Kitapta kelamı edile romanlardan biri olan Ankara Mahpusu tam da bu söylemiş olduğin özelliklerle yaklaşır konusuna.
Çöken imparatorluk daha sonrasında afallamış bir toplumsalın ortasından kurar romanını, yeni cumhuriyetin birinci jenerasyonu imparatorluğun son nesli kahramanlarıyla. Adalet Hanım için dediğim biraz daha farklı. Onda devir, vakit dilimi bir arka alan, bir yer olarak yer almaz. Daha güçlü bir şey olarak kurgudaki rollerden birini üstlenir. Hatta başat olan odur.
Onun ötürümıyla anlatı kurulmaz, şahsen kurucu öge odur. Tarihi, o tarihi devri romanla bir daha kurar ve şimdiki vakti buradan tartışmaya açar. Vakit zaman bir denemeci, bir fikir insanı üzere de davranmaktan kaçınmaz. Fark bu sanıyorum.
ELİMİZDE HAYATTAN ÖTEKİ BİR ŞEY YOK
‘Tenden Gölgeye’ Hulki Aktunç kısmında Hulki Aktunç’un kaleminin zenginliği ve özgünlüğünden bahsederken, “Temsilin hakikatin yerine geçme eforu, zorlayıcılığı, hayattan ödünç aldıklarıyla yazının gerçekliğinde o hayatları bir daha kurmak” cümlesi Aktunç’un yazma sıkıntısını açık eder cinsten. Öte yandan, Değişim Yeri Olarak Vücut ve Yazı kısmında ise “Beden bir yer olarak yaşantı tecrübeleriyle kendini bir harita üzere açıyor önümüze. Yaralar, kesikler, dikişler, fazlalıklar, eksikler, yükseltiler, çukurlar, protezler ile yaşayan vücut değişimin yeri. Bir açıklık, bir imkan olarak duruyor karşımızda” diye devam eden cümleniz var. Hayattan ödünç alarak yazıya aktarılan yerler mi yazan kişiyi muvaffakiyete gdolayıyor? Buna yazıya teşne olan kişinin kendini oyması diyebilir miyiz?
Sorulan, yazının ve ömrün gerçek ve gerçeklik ile kurduğu bağlantının niteliği, kuvveti vs ise buna karşılık verebilirim. “Yazan kişinin başarısı”nı dışarıda bırakarak. Muvaffakiyet kavramı yazı, yazan, okur bağlantısında en az ilgilendiren bir şey beni. Harikalık arayışının haricinde kimi vakit kusurdan, eksikten yakalanan “o şey” le ilgileniyorum. Adorno sahicilik demiş, hakikatlilik diye bir yazısında önermişti şimdiki vakit içinder için şair Necmi Zekâ. Sevmiştim ben de bu öneriyi.
Yazarken elimizde hayattan öteki bir şey yok. Bizi yazmaya zorlayan da hayat vefat ikiliğinin ortasında ve ortada kalışımız. Hepimizin yazdığı o. Metni bize yakın bir yeterlilikte, güçte kılan o hakikatlilik damarı. Bu, herkeste öteki türlü işliyor lakin. O niçinle diğer öteki metinleri seviyoruz. Ve evet, olağan olarak kendimizden otobiyografik olarak en uzakta duranı, olanı, şeyi yazarken de kendimizi oyduğumuz o boşluktan doluyoruz. En uzaktan, bize en uzak olanı ela alırken ne söylersek söyleyelim onu söylüyoruz.
ORTA SESLERİN ZENGİNLİKLERİNİ DUYMALIYIZ
Eril zihniyetin görmediği, neredeyse yok saydığı, Fatma Aliye, H. Edip Adıvar, Safiye Erol, Nezihe Muhiddin, Şukufe Nihal, H. Nusret Zorlutuna ve Suat Derviş üzere müelliflerin isimlerini anıyorsunuz. Kitabın sonlarına hakikat, Nezihe Muhiddin ve Suat Derviş yazınından ayrıyeten bahsediyorsunuz. Bayan yazınını bilhassa ismi geçen muharrirleri okumak ve anlamak için neler önerirsiniz?
Çok uzun yıllar ikincil sesler olarak görülen, isimleri anılsa da metinlerine gereken bedel verilmeyen bayan yazarlarla ilgili bilhassa akademinin yol açıcılığı ile gerçekleştirilen hafriyat çalışmaları epeyce kıymetli. Sadece o muharrirlerin hak ettiklerini geri kazanmaları manasında değil edebiyat tarihini, bir periyodu başka’nın gözünden, nefesinden anlamak, öteki bir tarihin ve kanonlaşmanın olabilirliğini göstermek açısından da fazlaca değerli bu. senelerca hudutları muhakkak bir çizgi ortasında anlaşılan, anlamlandırılmaya çalışılanı aşındırmak, aslında bir rejimi bozmak manasına da geliyor. Duyulmayan sesleri duyulur kılmak, görünmeyeni gün yüzüne çıkarmak.
Edebi zevkten, dünyayı algılama biçimlerine kadar farklı olanın bedelsiz olmadığını anlamak. Edebiyat bilhassa de bir ulus edebiyatı, seçili sesleri üzerinden kurar kendini. Dışarıda bırakılanlar o istenen ses ve formu bozanlar ya da bunu gereğince düzgün yapamayanlardır. Bu eril ve merkezci bakış sadece bayanların seslerini dışarıda bırakmamıştır. Bilhassa 90’lardan daha sonra edebiyat ve toplumsal bilimler, kültürel çalışmalar alanlarındaki anlayış farklılıkları yardımıyla sessizliğe gömülü kıymetlere okurlar ulaşabiliyor artık. Tüm bunlar olurken önemsediğim asıl problem, gün yüzüne çıkan bu metinleri nasıl okuyacağımız. Orta seslerin zenginliklerini duymaya, kusur ve zayıflık üzere görülenin altını kazıyıp öbür bir edebi mirası görmeye ne kadar hazır, açık olduğumuz kıymetli. Ben buna dair uyanıklığı ve açıklığı önerebilirim sadece.
Kitabın, Suyun Çınladığını Duymak: Yazarak
Özgürleşmek kısmında, Gaia ile bayan muharrir olmak içindeki benzerlikten bahsediyorsunuz. Buradan çıkışla bayan müelliflere neler söylemek istersiniz? Kimse duymasa da toprak illa ses verir, yıkılsa bile küllerinden bir daha doğar diyebilir miyiz örneğin?
Diyebiliriz Sevgili Zeynep, fazlasını da diyebiliriz. Kelamını ettiğin yazı tam global bir felaket olarak yaşadığımız Kovid pandemisiyle tanıştığımız periyoda denk geldi. Büyük bir anksiyetenin ortasında yarı uyur, bir dalgınlıkta, yüzergezer bir ‘şey’ olarak hissettim kendimi uzun mühlet. İnsan olmanın haricinde bir ‘şey’.
Dünya sözcüğünün yetmediği manasını yitirdiği, yeryüzü sözcüğünün diğer manalarla benimle sarmaştığı, giderek global değil gezegensel bir yere gerçek kökleri, kökeni arama sorularıyla bakar oldum her şeye daha güçlüce. O yazıda evet analoji bayan, yazı ve özgürleşme üzerineydi; lakin asıl söylemek istediğini insan-merkezli bir yerden ve salt erkeğin karşısında pozisyonlandırılmış bayandan kelam eden bir yerden kurmamaya çalışıyordu.
Yeryüzüyle ve ortasındaki tüm şeylerle yeni bir kucaklaşmanın lisanını ve biçimlerini arayan bir lisan, bunu taşıyan bir form ya da formsuz, dizgesiz bir oluş. Umut da ümitsizlik da buradaki arayışta. Hâkim olanın, bizi baskılayanın, hiyerarşilerin, hegemonyanın tuzaklarından çekip alacak bir bakış ve anlayış, aykırılıklardan beslenen, çatışmacı ve buyurucu lisanlardan bizi uzak tutacak, tuzaklardan koruyacaktır.
Bugünün edebiyat lisanının, yeryüzü ile bir daha tanışmakla, kadim olanı ve oluşunu hatırlamakla, tüm akraba cinslerin sarmaşıklığına, dolanıklığına katılmakla bulunabileceğini hissediyorum. Bu lisana en yakın ve açık duranların müellif bayanlar da olduğuna inanıyorum.