Ona göre postmodern hakikat ve bilgelik arayışı bu çeşitlilik anlayışı ve fark hissinden yola çıkıyor.
HALİL TURHANLI
Din felsefecisi, John D. Caputo günümüzde ‘zayıf teoloji’ olarak bilinen akımın önde gelen temsilcisi. Dinî inanç ve tecrübesi felsefi fikirle kopmaz bir bağ ortasında ele alıyor. Onun kurduğu ve temelinde Jacques Derrida’nın yapısöküm anlayışının bulunduğu bu sıkı bağ ‘zayıf teoloji’ niyetinin belirleyici özelliği.
The Weakness of God (Tanrının Zayıflığı), Caputo’nun büyük ölçüde Derrida’dan, onun yapısökümcü yaklaşımından yararlanarak ‘zayıf teolojisi’ni deklare ettiğı çalışmalarının başında geliyor. Amerikalı din felsefecisi Derrida’nın sayesinde teolojiyi zayıflatarak şiirselleştiriyor, teopoetika haline getiriyordu. Nedir zayıf teoloji? Dogmalara dayanmayan, itirafa zorlamayan bir din anlayışı. Bu anlayış bununla birlikte ve tıpkı ölçüde bir çeşit nihilizm olan ateizmin, on dokuzuncu yüzyılda Feuerbach ateizmi üzerine inşa edilmiş hümanizmin, bilimselciliğin de karşısındadır.
Caputo yapısöküm yerine ‘olay felsefesi’ demeyi tercih ediyor. Burada olay, bir daha onun kelamlarıyla “gelmekte olanın görünmeyen gelişi”ni söz ediyor. Caputo’nun bir söyleşide lisana getirdiği üzere bu manada olay geleceğe açık tutulan bir kapı, geleceğe beslenen bir umut.
MONARŞİDEN KURTARAN ‘AYDINLANMA’ AŞIRILIK GETİRDİ: Onyedinci ve onsekizinci yüzsenelerda Avrupa’da ortaya çıkan ve yayılarak Akıl Çağı’nı başlatan Aydınlanma insanları mutlak monarşilerin hegemonyasından kurtarmış, bilim ve süratle gelişen teknolojinin gelişmesinin önünü açmanın yanısıra insan haklarının da kabulünü sağlamıştı. Caputo Aydınlanma’nın bu tesirlerini olağan olarak olumlu buluyor, Fakat, ‘Hakikat: Postmodern Çağda Bilgelik Arayışı’nda Aydınlanma’nın getirdiği bir aşırılığın varlığından da kelam ediyor. Bu olumsuzluk ve aşırılık Aydınlanma’nın ve temelini attığı modernitenin ömrümüze bükülmez kurallar ve matematiksel bir katılık getirmiş olmasıdır. Bununla temaslı olarak bizleri batıl inançlardan kurtarırken bilimsellik fetişizmi yaratmıştır. Batıl inançları çağdaş dünyadan kovmuş, fakat bunların yerine bilimin dogmalarını koymuş; bilimsellik ismine aklın tahakkümünü kurmuştur. Kaynağını akıldan almayan her şey kıymetsiz sayılmış, küçümsenmiş, hoşgörüsüzlükle karşılanmıştır. Postmodernizm modernitenin katı, bükülmez kurallarına esneklik getirdi, onun dogmalarını sorguladı.
Modernistlerin her şeyi kapsadığını argüman ettikleri büyük anlatıları, büyük hikayeleri vardı. Büyük anlatılar temelinde evrenseli destekliyorlardı. Postmodernler ise tam tersine büyük anlatılardan derin kuşku duydular. Kozmiğin yerine tekili, genel olanın yerine istisnayı koydular. Farklı olana, kuralın dışına çıkana kelam hakkını tanıdılar. Caputo’nun tabiriyle istisnayı ‘yaratıcılığın itici gücü’ olarak gördüler.
Kapsayıcılığı, genellemeyi reddeden postmodern kültür ömrümüze çoğulculuğu, çeşitliliği getirdi. Buna göre birden çok anlatı, birden çok hakikat vardı. Hatta her insanın kendi anlatısı ve hakikati vardı. Caputo’nun da vurguladığı üzere postmodernistler her vakit her yerde birebir kalan tek bir hakikatin varlığı konusunda ikna olmazlar. Kim olduğunuza, nerede bulunduğunuza, kültürümüze, dinî inançlarımıza, siyasal fikirlerimize nazaran değişen çok sayıda farklı hakikatler bulunduğunu kabul etme eğilimindedirler. Postmodern hakikat ve bilgelik arayışı bu çeşitlilik anlayışından ve fark hissinden yola çıkıyor. Caputo’nun “postmodernizmin esirgeyici azizi” olarak nitelediği Nietzsche hakikatin özünde kurgu ve metaforlar bütünü olduğunu söylerken postmodern hakikat anlayışındaki goreliliğe işaret etmişti.
Caputo’nun bu arayıştaki rehberi hermenötik. Seçtiği rehber postmodernizmin yarattığı ‘yüksek fark duygusu’yla uyumlu, zira hermenötik tek bir hegemonik hakikati reddeder, birden epey hakikati tartışma imkânı verir. Lakin Caputo dizginlenemeyen bir nazaranliliğe karşı olduğunu da ek ediyor. Ona bakılırsa nazaranlilik “bazı şeylerin yanlış olduğunu söyleme hakkımızı” elimizden almamalı. Caputo’ya katılmamak mümkün değil. her insanın hakikatine hürmet gösterme ismine eleştirel olmaktan feragat edemeyiz.
‘ZAYIF TEOLOJİ’ ANLAYIŞININ KAYNAĞI DERRİDA
Derrida, Amerikan akademilerine ve Amerika’nın niyet dünyasına üç yoldan girdi. Evvel 1970’lerin sonunda Paul de Man ve onu izleyen Yale Yapısökümcüleri (Geoffrey Hartman, J.Hillis Miller ve diğerleri) aracılığıyla edebiyat kuramı ve incelemeleri alanında tesirini duyurdu. Akabinde analitik ideoloji geleneğinden kopan Richard Rorty pragmatizmi postyapısalcılıkla birlikte ele almaya ve güncellemeye çalışırken Derrida’dan büyük ölçüde yararlandı. Nihayet 1990’larda Caputo, Derrida’nın din ideolojisi ve ilahiyat disiplinlerinde ilgi görmesinde birinci derecede rol oynadı. Derrida’nın ideolojisinde eşitlik, kardeşlik, müsamaha, bağışlama, misafirperverlik ve bunlara yakın temaların çok yer tutması onun din ideolojisinde yaygın ilgi görmesinde, tartı kazanmasında tesirli oldu. Tek ilahlı dinlerin kutsal kitaplarında da işlenen temalardı bunlar. Bu niçinle Caputo ‘zayıf teoloji’ anlayışını geliştirirken Derrida’da güçlü kaynak buldu. Başlangıçta Derrida’ya Heidegger ve Gadamer’i daha düzgün anlayabilmek, onların niyetlerindeki felsefi kilidi açabilmek için başvurmuştu. Derrida vakit içinde onun ‘radikal hermenötik’e ulaşmasını sağladı.
HALİL TURHANLI
Din felsefecisi, John D. Caputo günümüzde ‘zayıf teoloji’ olarak bilinen akımın önde gelen temsilcisi. Dinî inanç ve tecrübesi felsefi fikirle kopmaz bir bağ ortasında ele alıyor. Onun kurduğu ve temelinde Jacques Derrida’nın yapısöküm anlayışının bulunduğu bu sıkı bağ ‘zayıf teoloji’ niyetinin belirleyici özelliği.
The Weakness of God (Tanrının Zayıflığı), Caputo’nun büyük ölçüde Derrida’dan, onun yapısökümcü yaklaşımından yararlanarak ‘zayıf teolojisi’ni deklare ettiğı çalışmalarının başında geliyor. Amerikalı din felsefecisi Derrida’nın sayesinde teolojiyi zayıflatarak şiirselleştiriyor, teopoetika haline getiriyordu. Nedir zayıf teoloji? Dogmalara dayanmayan, itirafa zorlamayan bir din anlayışı. Bu anlayış bununla birlikte ve tıpkı ölçüde bir çeşit nihilizm olan ateizmin, on dokuzuncu yüzyılda Feuerbach ateizmi üzerine inşa edilmiş hümanizmin, bilimselciliğin de karşısındadır.
Caputo yapısöküm yerine ‘olay felsefesi’ demeyi tercih ediyor. Burada olay, bir daha onun kelamlarıyla “gelmekte olanın görünmeyen gelişi”ni söz ediyor. Caputo’nun bir söyleşide lisana getirdiği üzere bu manada olay geleceğe açık tutulan bir kapı, geleceğe beslenen bir umut.
MONARŞİDEN KURTARAN ‘AYDINLANMA’ AŞIRILIK GETİRDİ: Onyedinci ve onsekizinci yüzsenelerda Avrupa’da ortaya çıkan ve yayılarak Akıl Çağı’nı başlatan Aydınlanma insanları mutlak monarşilerin hegemonyasından kurtarmış, bilim ve süratle gelişen teknolojinin gelişmesinin önünü açmanın yanısıra insan haklarının da kabulünü sağlamıştı. Caputo Aydınlanma’nın bu tesirlerini olağan olarak olumlu buluyor, Fakat, ‘Hakikat: Postmodern Çağda Bilgelik Arayışı’nda Aydınlanma’nın getirdiği bir aşırılığın varlığından da kelam ediyor. Bu olumsuzluk ve aşırılık Aydınlanma’nın ve temelini attığı modernitenin ömrümüze bükülmez kurallar ve matematiksel bir katılık getirmiş olmasıdır. Bununla temaslı olarak bizleri batıl inançlardan kurtarırken bilimsellik fetişizmi yaratmıştır. Batıl inançları çağdaş dünyadan kovmuş, fakat bunların yerine bilimin dogmalarını koymuş; bilimsellik ismine aklın tahakkümünü kurmuştur. Kaynağını akıldan almayan her şey kıymetsiz sayılmış, küçümsenmiş, hoşgörüsüzlükle karşılanmıştır. Postmodernizm modernitenin katı, bükülmez kurallarına esneklik getirdi, onun dogmalarını sorguladı.
Modernistlerin her şeyi kapsadığını argüman ettikleri büyük anlatıları, büyük hikayeleri vardı. Büyük anlatılar temelinde evrenseli destekliyorlardı. Postmodernler ise tam tersine büyük anlatılardan derin kuşku duydular. Kozmiğin yerine tekili, genel olanın yerine istisnayı koydular. Farklı olana, kuralın dışına çıkana kelam hakkını tanıdılar. Caputo’nun tabiriyle istisnayı ‘yaratıcılığın itici gücü’ olarak gördüler.
Kapsayıcılığı, genellemeyi reddeden postmodern kültür ömrümüze çoğulculuğu, çeşitliliği getirdi. Buna göre birden çok anlatı, birden çok hakikat vardı. Hatta her insanın kendi anlatısı ve hakikati vardı. Caputo’nun da vurguladığı üzere postmodernistler her vakit her yerde birebir kalan tek bir hakikatin varlığı konusunda ikna olmazlar. Kim olduğunuza, nerede bulunduğunuza, kültürümüze, dinî inançlarımıza, siyasal fikirlerimize nazaran değişen çok sayıda farklı hakikatler bulunduğunu kabul etme eğilimindedirler. Postmodern hakikat ve bilgelik arayışı bu çeşitlilik anlayışından ve fark hissinden yola çıkıyor. Caputo’nun “postmodernizmin esirgeyici azizi” olarak nitelediği Nietzsche hakikatin özünde kurgu ve metaforlar bütünü olduğunu söylerken postmodern hakikat anlayışındaki goreliliğe işaret etmişti.
Caputo’nun bu arayıştaki rehberi hermenötik. Seçtiği rehber postmodernizmin yarattığı ‘yüksek fark duygusu’yla uyumlu, zira hermenötik tek bir hegemonik hakikati reddeder, birden epey hakikati tartışma imkânı verir. Lakin Caputo dizginlenemeyen bir nazaranliliğe karşı olduğunu da ek ediyor. Ona bakılırsa nazaranlilik “bazı şeylerin yanlış olduğunu söyleme hakkımızı” elimizden almamalı. Caputo’ya katılmamak mümkün değil. her insanın hakikatine hürmet gösterme ismine eleştirel olmaktan feragat edemeyiz.
‘ZAYIF TEOLOJİ’ ANLAYIŞININ KAYNAĞI DERRİDA
Derrida, Amerikan akademilerine ve Amerika’nın niyet dünyasına üç yoldan girdi. Evvel 1970’lerin sonunda Paul de Man ve onu izleyen Yale Yapısökümcüleri (Geoffrey Hartman, J.Hillis Miller ve diğerleri) aracılığıyla edebiyat kuramı ve incelemeleri alanında tesirini duyurdu. Akabinde analitik ideoloji geleneğinden kopan Richard Rorty pragmatizmi postyapısalcılıkla birlikte ele almaya ve güncellemeye çalışırken Derrida’dan büyük ölçüde yararlandı. Nihayet 1990’larda Caputo, Derrida’nın din ideolojisi ve ilahiyat disiplinlerinde ilgi görmesinde birinci derecede rol oynadı. Derrida’nın ideolojisinde eşitlik, kardeşlik, müsamaha, bağışlama, misafirperverlik ve bunlara yakın temaların çok yer tutması onun din ideolojisinde yaygın ilgi görmesinde, tartı kazanmasında tesirli oldu. Tek ilahlı dinlerin kutsal kitaplarında da işlenen temalardı bunlar. Bu niçinle Caputo ‘zayıf teoloji’ anlayışını geliştirirken Derrida’da güçlü kaynak buldu. Başlangıçta Derrida’ya Heidegger ve Gadamer’i daha düzgün anlayabilmek, onların niyetlerindeki felsefi kilidi açabilmek için başvurmuştu. Derrida vakit içinde onun ‘radikal hermenötik’e ulaşmasını sağladı.