HALİL TURHANLI
İstanbul Üniversitesi İktisat Kısmının efsane hocalarından Sencer Divitçioğlu Marksist öğretiyi, Marksizmin kavramsal araçlarını Osmanlı toplum yapısına uygulamış ve bundan özgün sonuçlar çıkarmış, tezleri akademik etrafın haricinde da ağır olarak tartışılmış bir akademisyen, bir fikir insanıydı.
Divitçioğlu’nun ismi niyetlerindeki paydaşlık ve kesişmelerden dolayı birçok kere Kemal Tahir ve İdris Küçükömer ile bir arada anılır. Kemal Tahir Osmanlı’da özel toprak mülkiyetinin bulunmayışının doğurduğu özgün yapıyı, bunun iktisadi ve siyasi sonuçlarını anlamayı epey istiyordu.
Bu mevzuyu araştırıyor, okumalarını notlar halinde defterlerde topluyordu. Ancak ne kadar meraklı ve çabalı olsa da sonuçta araştırmalarını akademik disiplin ortasında yürütmüyordu. Divitçioğlu Kemal Tahir’in bir romancı olarak gündemindeki mevzuyu Marksist bir iktisatçı olarak ‘Asya Tipi Üretim Tarzı’ (ATÜT) modeli üzerinden akademik bir disiplin ve teorik bir derinlikle ele aldı.
Ece Ayhan, İdris Küçükömer’in niyet hayatımızdaki eşsiz pozisyonunu vurgulamak için onun bir ‘uç beyi’ olduğunu söylerdi. Bu nitelemenin Divitçioğlu için de geçerli olduğunu söylemek pekâlâ mümkün. Küçükömer bilhassa Sistemin Yabancıllaşması’ndaki ters tezlerinden dolayı fazlaca eleştirilmiş, en ağır yansıyı de soldan almıştı. Divitçioğlu’nun da o kadar ağır olmamakla birlikte ATÜT çalışmalarındaki tezleri yadırganmış ve eleştirilmişti. İkisi de tezlerinin doğruluğu yanlışlığı tartışılmadan evvel entelektüel özgüven ve yüreklerinden dolayı kutlanması gereken niyet insanlarıydı.
bununla birlikte siyasi gayret insanlarıydılar. Esirgenen, ellerinden alınan akademik unvanlarına kavuşabilmek için yürüttükleri uzun hukuksal çaba de siyasi çabalarına dâhildi. Nitekim, Divitçioğlu Marksist kimliğinden dolayı her darbede bir mağduriyet hayatış, akademik mesleği sekteye uğramış, profesörlüğü onaylanmamış, üniversiteden uzaklaştırılmış, hakkını elde edebilmek için uzun hukuksal uğraşlar vermek zorunda kalmıştı. Bir manada ömrünün hatırı sayılır bir kısmında gasp edilen akademik unvanını alabilmek için uğraşmıştı.
Kısa bir süre evvel Divitçioğlu’nun niyetlerinin yeniden gündeme gelmesine ve bir daha tartışılmasına vesile olacak bir kitap yayımlandı. Onu tanımayanlara güçlü ve karmaşık fikir dünyasının kapısını açacak, tanıyanlara ise fikirlerinin özgünlüğünü bir sefer daha fark etme imkânı verecek bir kitap bu. Divitçioğlu’nun yakından tanıyan Adnan Ekşigil’in kaleme aldığı kitap iki ana kısımdan oluşuyor. Birinci kısımda Divitçioğlu’nun özel yaşantısı anılar ve anekdotlarla anlatılıyor. İkinci kısımda ise onun akademik çalışmaları, düşence dünyası müellifin yıllar ortasında biriktirdiği notlarla çözümleniyor. Okura sunulan notların sağlam akıl yürütmelere dayanan, yeni tartışmalar başlatacak, bir daha değerlendirmeye katkı sağlayacak güçte olduğunun altını çizmek isterim.
Divitçioğlu 1976’da yayımlanan ‘Değer ve Bölüşüm’ başlıklı kitabıyla neoklasik paradigmayla Marksist bir iktisatçı olarak hesaplaşmaya girişmişti. Ekşigil, Divitçioğlu’nun bu noktadan itibaren değerli bir nitelik edindiğini belirtiyor: Şimdiki ve konjonktürel olguları izlemekle yetinen ‘sıradan iktisat’ ile aksilik ilgisi ortasında olan, ona alternatif oluşturan ‘Yüksek Teori’ye bağlılık. Divitçioğlu’nun Marksizm ile yakın teması 1950’lerde doktora için gittiği Paris’de başlamıştı. 12 Eylül darbesinde üniversiteden uzaklaştırıldığında gittiği ve iki yıl kaldığı Paris’den dönüşünden bir süre daha sonra bu yakın teması koptu. Marksizmden bağlarını kopardığında uzmanlık alanı iktisadı da terk ederek tarih ve antropolojiye geçti, kadim Türk toplumları üzerine çalışmaya başladı.
Divitçioğlu’nun çalışmalarında tarih başlangıçtan beri vardı. Ekşioğlu tarihin bu daimi varlığından dolayı ATÜT çalışmalarını ‘birinci tarih dönemi’, kadim Türk uzunlukları konuşundaki araştırmalarını ‘ikinci tarih dönemi’ olarak isimlendiriyor.
İkinci devrin bir özelliği de tarihin yanına antropolojinin katılması. Ekşigil, Divitçioğlu’nun eski Türk uzunlukları üzenine yaptığı araştırmalarda yer yer Marksist kavramlara başvurmuş olmasından dolayı onun Marksizm’e ‘radikal anlamda’ sırtını döndüğünü ileri sürmenin güç olduğunu belirtiyor. Bu ‘Türkler Dizisi’ne ilgi duymuş ve çalışmaları okumuş olan birden fazla kimsenin mutlaka onaylayacağı bir tez. Özetle, Ekşigil’in çalışması niyet dünyamızın hayli özgün bir insanına bir hürmet duruşu. Müellifin notlarının çabucak hepsi yeni tartışmalar açacak nitelikte.
OSMANLIYI ‘DAİREYİ ADLİYE’ PRENSİBİ ÜZERİNDEN OKUDU
Divitçioğlu’nun 1967 tarihindeki ‘Asya Üretim Biçimi ve Osmanlı Toplumu’ isimli çalışması ise akademi haricinde da tartışma yarattı. Sol cenahta müellifler, fikir insanları tartıştılar. Ağır reaksiyon de verdiler. Ne ki Ekşigil’in de hatırlattığı üzere Osmanlı tarihçileri bu tartışmaların uzağında durdular. Ekşigil bu uzaklığın beklenen iki niçini olabileceğini öne sürüyor. Ekşigil’e göre birinci niye Divitçioğlu’nun ‘tarih alanında kestirme çıkarımlarda bulunması’. Örneğin ‘Daireyi Adliye’yi bütün Osmanlı toplum yapısını ve devlet idaresini anlamada bir anahtar sayması. ‘Daireyi Adliye’ adil bir devlet idaresini önnazarann bir unsur. Osmanlı devlet geleneğinde de yeri vardı; lakin asırlar boyunca tek bir prensibin bütün bir devlet idaresinin açıklayıcısı saymak nitekim kestirme bir çıkarsama. Ekşigil bunun yanısıra Divitçioğlu’nun matematiğe yer vermesinin, hatta fazla yer vermesinin de Osmanlı tarihçilerinin tartışmaların haricinde kalmalarının bir başka sebebi olabileceğini belirtiyor.
İstanbul Üniversitesi İktisat Kısmının efsane hocalarından Sencer Divitçioğlu Marksist öğretiyi, Marksizmin kavramsal araçlarını Osmanlı toplum yapısına uygulamış ve bundan özgün sonuçlar çıkarmış, tezleri akademik etrafın haricinde da ağır olarak tartışılmış bir akademisyen, bir fikir insanıydı.
Divitçioğlu’nun ismi niyetlerindeki paydaşlık ve kesişmelerden dolayı birçok kere Kemal Tahir ve İdris Küçükömer ile bir arada anılır. Kemal Tahir Osmanlı’da özel toprak mülkiyetinin bulunmayışının doğurduğu özgün yapıyı, bunun iktisadi ve siyasi sonuçlarını anlamayı epey istiyordu.
Bu mevzuyu araştırıyor, okumalarını notlar halinde defterlerde topluyordu. Ancak ne kadar meraklı ve çabalı olsa da sonuçta araştırmalarını akademik disiplin ortasında yürütmüyordu. Divitçioğlu Kemal Tahir’in bir romancı olarak gündemindeki mevzuyu Marksist bir iktisatçı olarak ‘Asya Tipi Üretim Tarzı’ (ATÜT) modeli üzerinden akademik bir disiplin ve teorik bir derinlikle ele aldı.
Ece Ayhan, İdris Küçükömer’in niyet hayatımızdaki eşsiz pozisyonunu vurgulamak için onun bir ‘uç beyi’ olduğunu söylerdi. Bu nitelemenin Divitçioğlu için de geçerli olduğunu söylemek pekâlâ mümkün. Küçükömer bilhassa Sistemin Yabancıllaşması’ndaki ters tezlerinden dolayı fazlaca eleştirilmiş, en ağır yansıyı de soldan almıştı. Divitçioğlu’nun da o kadar ağır olmamakla birlikte ATÜT çalışmalarındaki tezleri yadırganmış ve eleştirilmişti. İkisi de tezlerinin doğruluğu yanlışlığı tartışılmadan evvel entelektüel özgüven ve yüreklerinden dolayı kutlanması gereken niyet insanlarıydı.
bununla birlikte siyasi gayret insanlarıydılar. Esirgenen, ellerinden alınan akademik unvanlarına kavuşabilmek için yürüttükleri uzun hukuksal çaba de siyasi çabalarına dâhildi. Nitekim, Divitçioğlu Marksist kimliğinden dolayı her darbede bir mağduriyet hayatış, akademik mesleği sekteye uğramış, profesörlüğü onaylanmamış, üniversiteden uzaklaştırılmış, hakkını elde edebilmek için uzun hukuksal uğraşlar vermek zorunda kalmıştı. Bir manada ömrünün hatırı sayılır bir kısmında gasp edilen akademik unvanını alabilmek için uğraşmıştı.
Kısa bir süre evvel Divitçioğlu’nun niyetlerinin yeniden gündeme gelmesine ve bir daha tartışılmasına vesile olacak bir kitap yayımlandı. Onu tanımayanlara güçlü ve karmaşık fikir dünyasının kapısını açacak, tanıyanlara ise fikirlerinin özgünlüğünü bir sefer daha fark etme imkânı verecek bir kitap bu. Divitçioğlu’nun yakından tanıyan Adnan Ekşigil’in kaleme aldığı kitap iki ana kısımdan oluşuyor. Birinci kısımda Divitçioğlu’nun özel yaşantısı anılar ve anekdotlarla anlatılıyor. İkinci kısımda ise onun akademik çalışmaları, düşence dünyası müellifin yıllar ortasında biriktirdiği notlarla çözümleniyor. Okura sunulan notların sağlam akıl yürütmelere dayanan, yeni tartışmalar başlatacak, bir daha değerlendirmeye katkı sağlayacak güçte olduğunun altını çizmek isterim.
Divitçioğlu 1976’da yayımlanan ‘Değer ve Bölüşüm’ başlıklı kitabıyla neoklasik paradigmayla Marksist bir iktisatçı olarak hesaplaşmaya girişmişti. Ekşigil, Divitçioğlu’nun bu noktadan itibaren değerli bir nitelik edindiğini belirtiyor: Şimdiki ve konjonktürel olguları izlemekle yetinen ‘sıradan iktisat’ ile aksilik ilgisi ortasında olan, ona alternatif oluşturan ‘Yüksek Teori’ye bağlılık. Divitçioğlu’nun Marksizm ile yakın teması 1950’lerde doktora için gittiği Paris’de başlamıştı. 12 Eylül darbesinde üniversiteden uzaklaştırıldığında gittiği ve iki yıl kaldığı Paris’den dönüşünden bir süre daha sonra bu yakın teması koptu. Marksizmden bağlarını kopardığında uzmanlık alanı iktisadı da terk ederek tarih ve antropolojiye geçti, kadim Türk toplumları üzerine çalışmaya başladı.
Divitçioğlu’nun çalışmalarında tarih başlangıçtan beri vardı. Ekşioğlu tarihin bu daimi varlığından dolayı ATÜT çalışmalarını ‘birinci tarih dönemi’, kadim Türk uzunlukları konuşundaki araştırmalarını ‘ikinci tarih dönemi’ olarak isimlendiriyor.
İkinci devrin bir özelliği de tarihin yanına antropolojinin katılması. Ekşigil, Divitçioğlu’nun eski Türk uzunlukları üzenine yaptığı araştırmalarda yer yer Marksist kavramlara başvurmuş olmasından dolayı onun Marksizm’e ‘radikal anlamda’ sırtını döndüğünü ileri sürmenin güç olduğunu belirtiyor. Bu ‘Türkler Dizisi’ne ilgi duymuş ve çalışmaları okumuş olan birden fazla kimsenin mutlaka onaylayacağı bir tez. Özetle, Ekşigil’in çalışması niyet dünyamızın hayli özgün bir insanına bir hürmet duruşu. Müellifin notlarının çabucak hepsi yeni tartışmalar açacak nitelikte.
OSMANLIYI ‘DAİREYİ ADLİYE’ PRENSİBİ ÜZERİNDEN OKUDU
Divitçioğlu’nun 1967 tarihindeki ‘Asya Üretim Biçimi ve Osmanlı Toplumu’ isimli çalışması ise akademi haricinde da tartışma yarattı. Sol cenahta müellifler, fikir insanları tartıştılar. Ağır reaksiyon de verdiler. Ne ki Ekşigil’in de hatırlattığı üzere Osmanlı tarihçileri bu tartışmaların uzağında durdular. Ekşigil bu uzaklığın beklenen iki niçini olabileceğini öne sürüyor. Ekşigil’e göre birinci niye Divitçioğlu’nun ‘tarih alanında kestirme çıkarımlarda bulunması’. Örneğin ‘Daireyi Adliye’yi bütün Osmanlı toplum yapısını ve devlet idaresini anlamada bir anahtar sayması. ‘Daireyi Adliye’ adil bir devlet idaresini önnazarann bir unsur. Osmanlı devlet geleneğinde de yeri vardı; lakin asırlar boyunca tek bir prensibin bütün bir devlet idaresinin açıklayıcısı saymak nitekim kestirme bir çıkarsama. Ekşigil bunun yanısıra Divitçioğlu’nun matematiğe yer vermesinin, hatta fazla yer vermesinin de Osmanlı tarihçilerinin tartışmaların haricinde kalmalarının bir başka sebebi olabileceğini belirtiyor.