HALİL TURHANLI
Günümüzde postdramatik tiyatronun yaratıcısı olarak anılan Heiner Müller’in tarihe karamsar kötümser bir bakışı vardı; felaketler silsilesi olarak görüyordu tarihi. Yaşadığı çağın da bir istisna olmadığını, bir epizot oluşturduğunu düşünüyor ve bunu açıklamaya çalışıyordu. Walter Benjamin üzere ilerleme niyetine kuşkuyla bakıyor; sınırsız, manisiz, geri dönüşsüz ve karşı konulmaz bir tarihî hareket olarak ilerleme kanısını dogmatik bir tez olarak görüyordu.
‘Hamlet Makinesi ve Seçme Oyunlar’ın başında Brecht tesirindeki ikinci periyot oyunlarından üçüne yer verilmiş: Philoktetes, Horatalia, Mavzer. Bunlar dramatik yapının çabucak hemen bütünüyle ortadan kalkmadığı oyunlardır. Ortalarında tematik bir paydaşlık da mevcuttur. Derin buhran anlarında buhranı aşmanın, politik ve toplumsal değişimi sağlamanın aracı olarak başvurulan ve ortasında bulunulan şartlar niçiniyle legal ve kaçınılmaz gösterilmeye çalışılan şiddetin eleştirisi.
Müller yüceltilen bir hedef, ülkü uğruna başvurulan şiddetin inşa edilen yeni sistem açısından yıkımın tohumlarını ortasında taşıdığı, yeni nizamın giderek bir terör rejimine dönüşebileceği fikrindedir. Müller, Hamlet’i de yenilikçi ve deher neysel eğilimlerden yararlanarak dokuz sayfalık bir metin olarak bir daha yazmış, bir Shakespeare klasiğini postmodern tiyatro meselae dönüştürmüştü.
‘Hamlet Makinesi’ kısa fakat mana açısından varlıklı ve ağır bir metin. Elizabeth periyodu tiyatrosundan çağdaş vakit içinderın ötesine uzanan uzun bir seyahat. beraberinde bir tıp arkeolojik çalışma. Müller, Shakespeare’in de etkilendiği kaynaklara iner. Hakikaten Shakespeare’in oyunlarında Antik Yunan tragedyalarının tesirleri, tematik iştiraki besbellidir, bilhassa de Hamlet’de. Cinayet, öç alma, kıskançlık, hırs, intikam, bağışlama, kararsızlık, beşere mahsus bütün o zayıflıklara, zaaflara ziyadesiyle rastlanır. Kral olan babası annesi ve annesinin sevgilisi tarafınca öldürülen trajik kahraman, sevgilisiyle birlikte kocasını öldüren eş, babasının intikamını almak için harekete geçen oğul… Bunlar Yunan tragedyalarına hiç de yabancı olmayan temalardır. ‘Hamlet Makinesi’ bir geçiş periyodunu, bu periyoda mahsus tansiyon ve çatışmaları yansıtır. Müller’in oyununun 1990 yılında Deutsches Theater’daki sahnelenişi de bu geçiş sürecine denk düşer.
1989’da ‘Hamlet Makinesi’nin, Shakespeare’in Hamlet’ine eklenerek birlikte sahnelenmesi tasarlanmıştı. O yıl ağustos ayında provalar başladığında Doğu Almanya’da iki güç çatışıyordu. Gorbaçov ıslahatlarını, Perestroykayı destekleyenler ile bu ıslahatlara karşı çıkan, çöküşe gerçek giden eski rejimi ayakta tutmaya çalışan Stalinist ögeler içindeki gerginlik devam ediyordu. 1990 başlarında oyun(- lar) sahnelendiğinde durum bütünüyle değişmiş, Almanya’nın bölünmüşlüğü sona ermişti. Ancak Müller bu birleşmeye karşın tarihi karamsarlığını sürdürdü. Onun bu bakışı Paul Valéry’nin Birinci Büyük Savaş daha sonrası Avrupa’sına dair karamsar yaklaşımıyla kıyaslanabilir.
Paul Valéry 1919’da, Birinci Büyük Savaşı sonlandıran antlaşmaların akabinde ‘Fransa’dan Mektuplar’da savaş daha sonrası Avrupa’nın durumunu Hamlet’in ortasında bulunduğu şartlarla kıyaslıyor, çok karamsar bir bakış açısıyla ateşkesin Avrupa’nın meselelerini ortadan kaldırmayacağını, kıtanın geleceğinin karanlık olduğunu ileri sürüyordu. Ona göre Avrupa’nın varoluşsal buhranı savaştan daha sonra da devam edecekti. Müller’in bakışı Valéry’inkiyle örtüşür, onun karamsarlığını paylaşır.
‘BÖLÜNMÜŞ ALMANYA’NIN OYUN YAZARI’
Oyunlarını parodi, kolaj ve birbiriyle zıtlık ortasındaki öğelerin montajıyla oluşturan Müller günümüzde postdramatik tiyatronun yaratıcısı sayılıyor. Müller’in oyunlarını üç periyoda ve kümeye ayırmak mümkün. hayatını Doğu Almanya’da geçiren ve Duvar’ın yıkılmasından altı yıl daha sonra hayata veda eden Müller, 1950’lerde yazdığı birinci devir oyunlarında sosyalist gerçekçiliğe bağlıydı. Lakin, Doğu Almanya’daki rejime eleştirel bir tavrı da vardı. Sovyet modeline alternatif bir sosyalizmden yanaydı. İkinci küme bilhassa 1964-1970 senelerında kaleme aldığı Brecht’in epik tiyatrosundan, öğretici oyunlarından hem etkilendiği tıpkı vakitte eleştirel bir ilgi kurduğu oyunlardan oluşur. Bunlar onun mesleğinde orta devir yapıtları sayılabilir. Üçüncü kümede ise en başta Hamlet Makinesi olmak üzere 1995’de vefatın kadar yazdığı kısa fragmanlardan oluşan, dramatik yapıyı ortadan kaldırdığı oyunlar. Bütün oyunlarında ortak olan tarihî boyuttur. Almanya’nın tarihi çelişkileri, politik bölünmüşlüğü Müller’in her periyotta ele aldığı bir husus. Bu niçinle ona Doğu Almanyalı bir oyun muharriri değil, ‘bölünmüş Almanya’nın’ oyun müellifi demek fazlaca daha yerinde olur.
Günümüzde postdramatik tiyatronun yaratıcısı olarak anılan Heiner Müller’in tarihe karamsar kötümser bir bakışı vardı; felaketler silsilesi olarak görüyordu tarihi. Yaşadığı çağın da bir istisna olmadığını, bir epizot oluşturduğunu düşünüyor ve bunu açıklamaya çalışıyordu. Walter Benjamin üzere ilerleme niyetine kuşkuyla bakıyor; sınırsız, manisiz, geri dönüşsüz ve karşı konulmaz bir tarihî hareket olarak ilerleme kanısını dogmatik bir tez olarak görüyordu.
‘Hamlet Makinesi ve Seçme Oyunlar’ın başında Brecht tesirindeki ikinci periyot oyunlarından üçüne yer verilmiş: Philoktetes, Horatalia, Mavzer. Bunlar dramatik yapının çabucak hemen bütünüyle ortadan kalkmadığı oyunlardır. Ortalarında tematik bir paydaşlık da mevcuttur. Derin buhran anlarında buhranı aşmanın, politik ve toplumsal değişimi sağlamanın aracı olarak başvurulan ve ortasında bulunulan şartlar niçiniyle legal ve kaçınılmaz gösterilmeye çalışılan şiddetin eleştirisi.
Müller yüceltilen bir hedef, ülkü uğruna başvurulan şiddetin inşa edilen yeni sistem açısından yıkımın tohumlarını ortasında taşıdığı, yeni nizamın giderek bir terör rejimine dönüşebileceği fikrindedir. Müller, Hamlet’i de yenilikçi ve deher neysel eğilimlerden yararlanarak dokuz sayfalık bir metin olarak bir daha yazmış, bir Shakespeare klasiğini postmodern tiyatro meselae dönüştürmüştü.
‘Hamlet Makinesi’ kısa fakat mana açısından varlıklı ve ağır bir metin. Elizabeth periyodu tiyatrosundan çağdaş vakit içinderın ötesine uzanan uzun bir seyahat. beraberinde bir tıp arkeolojik çalışma. Müller, Shakespeare’in de etkilendiği kaynaklara iner. Hakikaten Shakespeare’in oyunlarında Antik Yunan tragedyalarının tesirleri, tematik iştiraki besbellidir, bilhassa de Hamlet’de. Cinayet, öç alma, kıskançlık, hırs, intikam, bağışlama, kararsızlık, beşere mahsus bütün o zayıflıklara, zaaflara ziyadesiyle rastlanır. Kral olan babası annesi ve annesinin sevgilisi tarafınca öldürülen trajik kahraman, sevgilisiyle birlikte kocasını öldüren eş, babasının intikamını almak için harekete geçen oğul… Bunlar Yunan tragedyalarına hiç de yabancı olmayan temalardır. ‘Hamlet Makinesi’ bir geçiş periyodunu, bu periyoda mahsus tansiyon ve çatışmaları yansıtır. Müller’in oyununun 1990 yılında Deutsches Theater’daki sahnelenişi de bu geçiş sürecine denk düşer.
1989’da ‘Hamlet Makinesi’nin, Shakespeare’in Hamlet’ine eklenerek birlikte sahnelenmesi tasarlanmıştı. O yıl ağustos ayında provalar başladığında Doğu Almanya’da iki güç çatışıyordu. Gorbaçov ıslahatlarını, Perestroykayı destekleyenler ile bu ıslahatlara karşı çıkan, çöküşe gerçek giden eski rejimi ayakta tutmaya çalışan Stalinist ögeler içindeki gerginlik devam ediyordu. 1990 başlarında oyun(- lar) sahnelendiğinde durum bütünüyle değişmiş, Almanya’nın bölünmüşlüğü sona ermişti. Ancak Müller bu birleşmeye karşın tarihi karamsarlığını sürdürdü. Onun bu bakışı Paul Valéry’nin Birinci Büyük Savaş daha sonrası Avrupa’sına dair karamsar yaklaşımıyla kıyaslanabilir.
Paul Valéry 1919’da, Birinci Büyük Savaşı sonlandıran antlaşmaların akabinde ‘Fransa’dan Mektuplar’da savaş daha sonrası Avrupa’nın durumunu Hamlet’in ortasında bulunduğu şartlarla kıyaslıyor, çok karamsar bir bakış açısıyla ateşkesin Avrupa’nın meselelerini ortadan kaldırmayacağını, kıtanın geleceğinin karanlık olduğunu ileri sürüyordu. Ona göre Avrupa’nın varoluşsal buhranı savaştan daha sonra da devam edecekti. Müller’in bakışı Valéry’inkiyle örtüşür, onun karamsarlığını paylaşır.
‘BÖLÜNMÜŞ ALMANYA’NIN OYUN YAZARI’
Oyunlarını parodi, kolaj ve birbiriyle zıtlık ortasındaki öğelerin montajıyla oluşturan Müller günümüzde postdramatik tiyatronun yaratıcısı sayılıyor. Müller’in oyunlarını üç periyoda ve kümeye ayırmak mümkün. hayatını Doğu Almanya’da geçiren ve Duvar’ın yıkılmasından altı yıl daha sonra hayata veda eden Müller, 1950’lerde yazdığı birinci devir oyunlarında sosyalist gerçekçiliğe bağlıydı. Lakin, Doğu Almanya’daki rejime eleştirel bir tavrı da vardı. Sovyet modeline alternatif bir sosyalizmden yanaydı. İkinci küme bilhassa 1964-1970 senelerında kaleme aldığı Brecht’in epik tiyatrosundan, öğretici oyunlarından hem etkilendiği tıpkı vakitte eleştirel bir ilgi kurduğu oyunlardan oluşur. Bunlar onun mesleğinde orta devir yapıtları sayılabilir. Üçüncü kümede ise en başta Hamlet Makinesi olmak üzere 1995’de vefatın kadar yazdığı kısa fragmanlardan oluşan, dramatik yapıyı ortadan kaldırdığı oyunlar. Bütün oyunlarında ortak olan tarihî boyuttur. Almanya’nın tarihi çelişkileri, politik bölünmüşlüğü Müller’in her periyotta ele aldığı bir husus. Bu niçinle ona Doğu Almanyalı bir oyun muharriri değil, ‘bölünmüş Almanya’nın’ oyun müellifi demek fazlaca daha yerinde olur.