HALE SERT
Oktay Akbal ile sizin mektuplaşmalarınız, Güya Her Şey Daha Dün Üzere başlığı altında Nisan ayında okurlarla buluştu. Ben de bu kitap vesilesiyle sizin Oktay Akbal ile münasebetinizi ve bir daha 2019’da yayımlanan Behçet Hoca monografinize ve son şiir Kitabınız Talan Şiirleri’ne değinerek konuşmak istiyorum…
Mektuplar sizin Londra’da BBC Türkçe servisinde spiker-çevirmen olarak çalıştığınız periyotta, 1965-69 yıllarını kapsıyor.
Mektuplardaki Londra yıllarınızı konuşmadan evvel bugünden baktığınızda ömrünüzün o periyodunu nasıl hatırlıyorsunuz? O günkü Londra ve Londra yılları sizin için ne tabir ediyor?
Londra yılları, 1964-69 hatta 1970’e de taşan devir, benim hayatımda epey değerli ve radikal dönüşümleri yaşadığım bir müddetç. Ben orada, yalnızca BBC Türkçe servisinde spiker-çevirmen olarak çalışıyor değildim, bununla birlikte üniversiteye de devam ediyordum, Londra Üniversitesi İdeoloji kısmında okuyordum. İdeoloji okumak benim hayatımda değerli zira yapmak istediğim şeydi ideoloji, Türkiye’de iken babamın isteği ile hukuk fakültesi öğrencisi oldum, bitirmedim, bitirmek de istemiyordum aslına bakarsanız. O ortada uzun bir süre Demokrat Parti periyoduna tesadüf eden mühlet ortasında gazetecilik yaptım. Kesinlikle bir biçimde ideoloji okumak istiyordum, lakin Türkiye’de değil. niye Türkiye’de ideoloji okumak istemediğimin münasebetleri vardı. Mektuplarda onun karşılıkları da vardır. Benim için üniversite okumak değil ideoloji okumak değerliydi.
Cumhuriyet Gazetesi’nde dış haberler sekreteri idim, dış haberlerden sorumluydum. BBC’de iş imkânı kelam konusu olunca 1964’ün temmuzunda Londra’ya gittim, sonraki yıl da üniversiteye başladım.
Borges‘in bir kelamı vardır; ‘ben yaşamadım, okudum’ diye. Londra yılları biraz öyledir. Londra’daki hayatım yüklü olarak hem üniversite hayatı hem BBC’de çalışma birebir vakitte onun haricinde fazlaca önemli okuma süreci ile geçti. Tahminen ömrümde en ağır okuma yaptığım devir 1965-70 devirleridir. Daha da değerlisi, en az ideoloji eğitimi kadar değerli bir diğer şey Londra’da bir daha şiire dönmemdir. Türkiye’de gazetecilik yaptığım 1957-64 yılları içinde şiir yazmaktan epey uzak kalmıştım. Birinci kitabıma dahil olan şiirlerin büyük kısmını Londra’da yazdım. 1969-70’te Türkiye’ye döndüğümde elimde bir şiir kitabım vardı.
Oktay Akbal’ın, sizin gençlik senelerınızla özdeşleşen bir Ağabey olduğunu, size yol gösterdiğini, gazeteciliğe başlamanızda, daha sonraki periyotlarda iş bulmanızda elini daima omzunuzda hissettiğinizi öğreniyoruz. Sizin tabirinizle “Sıyanet meleği”niz. niye? Akbal sizin için ne mana söz ediyordu?
Oktay ağabey ile benim tanışmam, 1955 yılına ben Hukuk Fakültesi’nde öğrenciyken bir orta gazete satıcılığı yaptığım periyoda rastlıyor. Fatih’te bugün Yapı Kredi binasının olduğu bina PTT binası idi. Binanın köşesindeki kaldırımda Selahattin ağabey diye yaşlı bir ağabeyimizin tezgâhı vardı. O tezgâhta ben ona yardımcı oluyor hem bu sayede gazete mecmua okumak imkânı buluyor birebir vakitte küçük bir fiyat alıyordum. Oktay abiyi simaen tanıyorum, annesi Fatih’teydi bildiğim kadarıyla. Annesini sık sık ziyarete geliyor ve bizim tezgâhın önünden geçiyordu. 1-2 sefer konuşma yapayım dedim, sonunda kendimi tanıttım. Behçet Hoca’nın öğrencisiyim deyince, o da Hoca sizden kelam etmişti dedi. Hoca hakikaten benden bahsetmiş miydi bilmiyorum, şık adamdı Oktay Ağabey. Bu tanışma daha sonrasında artık tezgâhın önünden her geçişinde konuşmaya başladık. Öykülerini okuyup okumadığımı soruyordu, ben de beğendiğimi söylüyordum. daha sonra bir orta önemli biçimde, ailece gorece bir fakirleşme sürecine girdik. Babamın emekli maaşı yetmemeye başladı, kirada oturuyoruz, annem çalışmıyor. Bana bir şey söylemiyorlar, tek çocuğum ihtimam gösteriyorlar fakat olup bitenin farkındayım. Delikanlıyım, harçlığa da gereksinimim var. Arkadaşlarımız var kahvede oturuyor çay içiyoruz. Bir gün Oktay ağabeyle tezgâhın önünde konuşurken ‘Ben çalışmak istiyorum. Bir iş bulmama yardımcı olur musunuz?” dedim. O, Vatan gazetesinde çalışıyordu. ‘Tamam, Yazı işlerinden randevu alırım’ dedi. Benim için randevu aldı. Gazetede, musahhih, düzeltmen olarak çalışmaya başladım. Birinci iş hayatına başlamamın vesilesi Oktay Akbal’dır.
Oktay Akbal’ın size iş hayatınızda olduğu kadar edebiyat alanında da daima dayanak olduğunu görüyoruz. Londra’dayken şiirlerinizi kendisine gönderiyorsunuz, dilediği yerde yayımlamasını istiyorsunuz o da Varlık’a gönderiyor. Yalnızca onun size takviyesini değil, karşılıklı bir dayanışmayı da fark ediyoruz. İngilizce hikayelerini size göndermeyi istiyor siz de Londra’daki yayınevleriyle ilgi kurmaya çalışacağınızı söylüyorsunuz. Ya da onun sizi şiirde, çeviride teşvik ettiği üzere siz de ona farklı yazı dizileri ve farklı mecralarda yazması konusunda tekliflerde bulunuyorsunuz. İki edebiyat adamı birbirini besliyor. Bu sizin kaleminizi ve onun yazınını nasıl etkiledi?
bu biçimde bir tesir oldu mu bilmiyorum lakin şunu söyleyebilirim. Oktay Akbal büyük bir düz yazı ustasıdır bana nazaran. Türkçe’de edebî manada ülkü bir düz yazı örneği göster denilirse Oktay Akbal’ın hikayelerini gösteririm. Benim için şiirde Behçet Hoca her neyse düz yazıda Oktay Akbal odur. Türk edebiyatında öykücü denince bana nazaran Oktay Akbal kesinlikle Sait Faik’ten daha sonra gelir.
Akbal beni daima destekledi, bütün şiir kitaplarım hakkında yazdı, mesela Bedrettin Üzerine Şiirler çıktığında, “Nazım Hikmet’ten daha sonra Bedrettin problemini yazmak büyük bir cesarettir”, “Hilmi Yavuz bunun üzerinden muvaffakiyetle geldi” diye yazdı. Cumhuriyet’in değerli bir köşe muharriri olarak bunları yazmış olması benim için kıymetliydi.
Sizin gerek çeviri konusunda gerekse işiniz konusundaki titizliğinizi mektuplardan da takip edebiliyoruz. Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın, sizin tabirinizle Üstad’ın, Our Vietnam War kitabının çevirisini müthiş buluyorsunuz, hatta “yanlışları bir bir göstermek isterdim fakat sayfalar yetmez buna, ne makus şiirler ya rabbim, güzelim şiirleri tanınmaz hale getirmiş” diyorsunuz. Buna emsal hayli örnek verebileceğinizi biliyorum. Hikmet Esin müstearıyla yazdığınız bir yazı var örneğin?
Evet o yazı, T.S.Eliot’un çevirisiyle ilgiliydi. Londra’da yaşayan Kıbrıslı, Osman Türkay’ın Eliot çevirisi Varlık’ta çıkmıştı. Çeviriyi görüyorum, aslıyla karşılaştırıyorum, rezillik. Yaşar Nabi Nayır’a bir mektup yazıyorum fakat ismimi gizleyerek, Hikmet Esin müstearıyla. Yaşar Nabi de tutuyor mektubu Osman Türkay’a gönderiyor. Osman Türkay gelip beni bulmuştu, olay buydu.
Bu itinanın doğal olarak sizin şiirinizle de ilintisi var, Tuğrul Tanyol şiirinizi şu biçimde tanımlıyor: “Her şey tartılmış, ölçülmüş, yerine konmuş. Taş değil yerinden bir kum tanesi bile oynatmak mümkün değil”. Bu ihtimamı nasıl tanım edersiniz? Şiirinize mührünüzü vurmak mı ya da her bakan sizin olduğunu anlasın dileği mu?
Şöyle söyleyeyim, şu anekdotla başlayayım. Yahya Kemal’in vefatından daha sonra en yakın dostlarından, İstanbul Üniversitesinden ideoloji profesörü Halil Vehbi Eralp bir risale yayınladı. Orada şu biçimde bir şey var; ‘birgün üstadla yürüyorduk’ diyor. Bilirsin, Yahya Kemal’in bir şiir için 3, 5, 7 yıl çalıştığı, bir kafiye için aylarca beklediği rivayetleri vardır. Öldüğünde kitabı yok, kitapları daha sonrasında yayımlanıyor. Halil Eralp şu biçimde diyor, ‘üstadım şiirleriniz süper lakin epey az yazdınız, daha fazlaca yazsaydınız biz de feyzinizden daha epeyce yararlansaydık’. Yahya Kemal, Halil Eralp’ın kolunu tutuyor ve şu biçimde diyor: “Mısra haysiyetimdir”. Bu bir poetikadır. Bir poetika yazılacaksa birinci prensip bu olmalıdır.
Ben bu biçimde yazdım, olsa da olur olmasa da olur, yani ne olacak diye yazılmaz, bu biçimde bir şey olmaz. Şiir güç zanaattır. Nazım da o denli diyor ya.
Londra’da Türkiye’deki edebiyatın nabzını mecmualar üzerinden tutuyorsunuz, Oktay Akbal size başta Varlık olmak üzere Yeni Ufuklar, Ant, Cep Mecmuası, Papirüs’ü ulaştırıyor. Sizin mecmualardaki yazılara, edebiyat tenkitlerine yaklaşımınızı yorumlarınızı okuyoruz mektuplarda. Sizin birinci şiirleriniz de Varlık’ta yayımlanıyordu. O gün için edebiyat mecmualarının size ne tabir ettiğini sizden duymak isterim. Bugünkü edebiyat dergiciliği ile mukayese etmeniz gerekse ne dersiniz?
Söyleyeyim. Edebiyat hayatı aslında mecmualarda neşvünemâ bulur. Her devrin edebiyatta öne çıkan mecmuaları vardır. Aşikâr bir periyot deyince Servet-i Fünun mecmuası, Cumhuriyet periyodunun 1933 daha sonrası mecmualarından kelam etmek gerekirse Varlık Mecmuası. bu biçimde bir şey var. Yani her periyodun deyiş yerindeyse ikon mecmuaları var. Genç beşerler olsun her nesilden beşerler olsun ekseriyetle o mecmualarda kümelenirler ve orada kendi kimliklerinin öne çıkarılmasına imkân sağlamaya çalışırlar. Şayet tanınacaksa öne çıkacaksa şayet, hikayeci evvel kendisini mecmualarda kabul ettirmek durumundadır; ‘Şiirlerim Varlık Dergisi’nde çıkıyor’ ya da ‘yazılarım Yeni Ufuklar Dergisi’nde çıkıyor’.
Yeni Ufuklar, bu biçimdeın değerli entelektüel mecmuası idi. Fikir yazılarını Yeni Ufuklar’da yayınlatmak hayli kıymetliydi. Londra’dan yazdığım “Bilim Hümanizması”, “Türk Hümanizması” üzere birtakım yazılarım Yeni Ufuklar’da yayınlanmıştı. Şiirlerim Varlık’ta da yayınlanıyordu. Bugüne gelince bu biçimde bir mecmua yok. Varlık, o günkü 1950’lerdeki hatta 60’lardaki ve 70’lerdeki pozisyonunu, pozisyonundan hayli statüsünü yitirdi üzere geliyor bana. Yani Varlık Dergisi’nde şiir, hikaye çıkması bugün rastgele bir muharrir için hayli büyük mana tabir etmiyor. Aşikâr yaş üzeri şairlerin, müelliflerin mecmualara fazlaca ilgi göstermediklerini de görüyoruz. Ben örneğin uzun yıllardır mecmualarda şiir yayınlamıyorum. 80’lerde Şov Mecmuası vardı; o senelerda çıkmıştı şiirlerim. Onun haricinde pek bir yerde yayınlamadım. Artık, edebiyat mecmualarında ikon mecmualar yok. Ayrıyeten fikir mecmualarında de bu biçimde mecmualar yok.
Oktay Akbal, o periyot Milliyet’te yazamamasının kendi siyasi görüşünden kaynaklandığını söylüyor, yeteri kadar solcu bulunmuyor. Buna içerliyorsunuz, “Bir dizi yalancı pehlivanın uzunluk gösterdiği Bâbıâli’de elbette Oktay Akbal, elbette Burhan Arpad’ın esamesi okunmaz olur” diye not düşmüşsünüz. Ülkemizde siyaset, basın ve muharrir münasebetlerinin devrin politik atmosferine nazaran şekillenmesinin o günden bugüne fazlaca değişmediğini anlıyoruz. Bu hususta ne dersiniz?
Hakikat aslında, muhakkak rastgele bir değişme kelam konusu değil. Gazete ve politik mecmuaların muharrir seçimleri yüklü olarak kendi politik görüşlerine yakın insanların tercihleri bağlamında oluyor. Şu ya da bu halde iktidara yakın gazete ne kadar donanımlı ne kadar liyakat sahibi ne kadar prestijli bir muharrir kelam konusu olursa olsun, kendisine yakın siyasi görüşler şayet taşımıyorsa onu gazetesinde istihdam etmek istemiyor.
Türkiye’de bu pratik, mahalle farklılığı olmaksızın güdülen bir teamül üzere bir şey. Ortada istisnalar olmuştur, fakat bu biçimde.
Evet, tarafsız gazete yoktur. Tarafsızlık tezinde bulunan gazetelerin hiç biri tarafsız değil olamaz da. aslına bakarsan belirli bir ideolojisi olmayan yayın organının var olma sebebi de yoktur. İdeolojisi olmak zorundadır. Ne düşünüyorsun, dünyaya nasıl bakıyorsun. Türkiye’nin siyasetine nasıl bakıyorsun, ‘Valla biz bakmıyoruz biz siyasete karışmıyoruz’ olur mu o denli şey. Senin görüşün olması gerekir muhakkak bir politik tutumla çıkman gerekir. İdeolojik olağan olarak. İdeoloji olacak. Ben bunu yanlışsız da buluyorum. Her yerde her vakit liyakat işlemesi kelam konusu değildir. Yani diyelim ki x gazetesi muhalefeti destekliyor, buna karşılık fazlaca bedelli bir ekonomist var, bu ekonomist daha hayli iktidarın iktisat siyasetini destekliyor. Liyakat sahibi bulunmasına karşın muhalif gazetede vazife alması, makale yayınlıyor olması kelam konusu olmaz, olmamalı da ayrıyeten. Liyakat geçerli değil. Her yerde liyakat arıyoruz biz, üniversitede liyakat arıyoruz, ehil olmayan beşerler profesör oluyor diyoruz ya, orada liyakat kriteri geçerli. elbette liyakat üniversitede geçerli, üniversitelerin politik hali yok, olmamalı.
Güya o günkü tabiriniz ile bugünkü hayli örtüşmüyor, biraz çelişiyor?
Evet gerçek biraz değil, tam manasıyla çelişiyor fakat ben bu biçimdeki görüşümü gerçek bulmuyorum. Nasıl olur da Oktay Akbal’ı ne kadar solcu bulmadıkları için Milliyet’e almıyorlarmış. Adam diyor aslına bakarsanız, ‘ben yeteri kadar solcu olanları istihdam edeceğim’ diyor. ötürüsıyla Akbal yeteri kadar solcu değil niye alayım diyor.
Aslında Londra’da yurtharicinde olmanıza karşın bir manada kendinize, edebiyata, şiire dönüyorsunuz. Bir söyleşinizde “bizim kültürümüzün ve medeniyetimizin ne kertede kıymetli olduğunu yurtharicinde anladım ben”, “Eve dönüşüm, Türkiye’ye dönmedilk evvel Londra’da olmuştur” diyorsunuz. Mektuplarda da sizin Londra’da kalma imkânı bulsanız bile bir biçimde Türkiye’ye dönme isteğinizi görüyoruz. Sizin bu uyanışınız Doğu ve Batı medeniyeti, İslam estetiği, Türk çağdaşlaşması üzerine çalışmalarınızın, çözümlemelerinizin de kapısını aralıyor muhtemelen. halbuki Oktay Akbal’ın Türkiye’deki basın, siyaset, edebiyat dünyası içindeki sıkışmışlığını ve bir biçimde Londra’ya gelme isteğini okuyoruz. Bugün de sorsanız ülkemizde eli kalem tutan, düşünen beşerler bir yolunu bulsa yurt dışına gitmeyi, orada yaşamayı istiyor. Halihazırda yurtharicinde yaşayan edebiyatçılarımız da var. Türk aydınının Batı’ya gitme, orada kalma serencamı hakkında ne düşünürsünüz?
Beni berbat konuşturacaksın ya… Artık şöyleki; aslında benim yurtharicinde bulunduğum periyot, benim kendi kimliğimi inşa etme sürecimle de ilgiliydi. Yurtharicinde olmamın mana ve kıymeti vardı. Meskenime döndüm, konutuma dönmenin yollarını ben Londra’da keşfettim. Niçin dönmem gerektiğiyle ilgili mektuplarda örnekler de yer alıyor. Üniversite’de karşılaştığım Türk edebiyatı ya da tarih okuyan bir beyefendiyle kantinde oturuyoruz, konuşuyoruz, diyor ki örneğin; “I am very interested about Naîmâ history”, Naîmâ ismini duymuşum ben lakin karşımdakinin söylemiş olduklerinden haberim yok. İngilizler yanlışınızı o denli şık formda yüzüne vururlar ki, yerin tabanına batarsın.
23-24 yaşına gelmişim, benim kendi tarihim, kendi entelektüel tarihim konusunda fikrim yok! En küçük bir fikrim yok! Kendime, ‘bu biçimde bir şey olamaz’, ‘ayıp ediyorsun’ dedim… Konuta bu biçimde döndüm.
Yurt haricinden bu biçimdesine bir konuta dönüş kelam konusu olunca, meskene dönüşün de manası oluyor. Oraya gitmek ve yalnızca oranın hamulesi ile dönmek bence meskene dönmek manasına gelmez. Orada en azından benim karşılaştığım tipten bir ekip vahim yüzleşmeler ile karşı karşıya kalmamış olmak da kelam konusu değil. Birileri orada kesinlikle sana Türkiye hakkında sorular sormuşlardır, soracaktır. Sen bu soruları önemsemeyebilirsin, benim uğraşım; bana Batı’nın verdiğidir, o denli dönerim, Türkiye beni ilgilendirmiyor ya da dönmem diyebilirsin. Biz o denli yetiştirilmedik bir de o var.
Behçet Hoca’dan “şiirin haysiyetini koruma”yı, Oktay Akbal’dan “edebiyatın fecî önemli bir uğraşı” olduğunu öğrenmişsiniz. Onları bu bahiste öncülere sahip olmadıkları için şanssız buluyorsunuz ve ironik bir lisanla epey önemli bir tenkitte bulunuyorsunuz. Şöyle diyorsunuz, “Bir büyükelçi Yahya Kemal’den, bir CHP genel sekreteri Memduh Şevket Esendal’dan, bir milletvekili Faruk Nafiz’den edebiyatın önemli bir uğraşı olduğunu öğrenemezdi elbette.” ömrünüz boyunca edebiyat ömürden evvel mi geldi? Ya da bizatihi kendisi ömür mı? Bunu sağlamak için ne tıp özverilerde bulundunuz?
Edebiyat ile uğraşmanın bizatihi kendisi özveridir. Bu retorik bir şey değil. Büyük bir laf üzere görünüyor lakin gerçek bu, retorik değil. Zira şayet Edebiyat ile önemli biçimde uğraşacak ve bunu yaşamanızın şayet olmazsa olmazı kılacaksanız bir sürü şeyden vazgeçmeniz gerekiyor. Edebiyat para kazandırmaz örneğin. Para kazanmaktan vazgeçiyorsunuz demektir. Bundan asla ve kata nedamet getirmemeniz gerekiyor. Yani ‘ben edebiyat ismine para kazanmaktan vazgeçtim fakat artık köpek üzere pişmanım…’, geçmiş olsun derler adama. Olan olmuştur. bu biçimde bir nedamet duygusu, asla edebiyata yakışmayan bir şey, edebiyatın onuruna yakışmayan bir şeydir. bu biçimde düşünenler olabiliyor.
Napolyon’un muharebe kıssası bu sıkıntıyı özetliyor aslında. Asker, ‘Muharebeyi kaybettik efendim’ demiş; ‘niçin’ demiş. ‘Biroldukça niçini var’ demiş. ‘Bir tane söyle’ demiş, ‘kurşun bitti’ demiş. ‘Geriye kalanı sayma aslına bakarsan’ demiş. Bu da o denli. Paradan vazgeçtiğine bakılırsa bir sürü şeyden vazgeçiyorsun. Gerisini söylemeye gerek yok aslına bakarsanız.
Oktay Akbal’ın mektuplarında Babıali’de olup biten gelişmeleri, basın dünyasının siyasetle ve sermayeyle alakalarını öğreniyoruz. Bunu Vatan’da yazan bir köşe müellifinin gözünden, şahsen yaşanmışlıklar üzerinden okumak periyodu anlayabilmek için hayli ufuk açıcı. yıllarınızı bu alakaları birtakım bazı dışardan gözlemleyerek birtakım bazı içerden yaşayarak geçirdiniz. Bugünkü basın-sermaye-siyaset alakası aslında yalnızca Türkiye’ye de has olmayan bir dinamiğin devamı mı? Yoksa Türkiye’nin nev-i şahsına münhasır bir yapısı mı var? Bunun ülkü bir terkibi var mı?
Basın, dünyanın her yerinde tıpkı durumda. Türkiye basınının Batı basınından farkı yok. Fark yalnızca seviye farkı. Yani, muharrirlerinin, yorumcularının hatta muhabirlerinin vesairenin bu işi sahiden ehliyetle, liyakatle yapabilme konusunda seviyeleri sorgulanmalı. Batı bunu sorguluyor. Kendi yandaşı birisini alacaksa ehliyet arıyor. Benim yandaşım olursa olsun da ne olursa olsun demiyor. Kendi yandaşının da ehliyetli olanını seçmek zorunda. Demin de konuştuğumuz üzere. Hiç değişmiyor ancak onlar kendi yandaşlarında seviye arıyorlar, bütün sıkıntı bundan ibaret.
Behçet Hoca için, ömrü taammüden daralttığını söylüyorsunuz, siz de mi o denli yaşadınız, biraz bahseder misiniz?
Evet o denli. Bunda, Hoca’nın kişiliğinin tesiri var mıdır, onu bilemiyorum. Lakin benim uzun mühletten beri temel prensiplerimden biridir: Latincesi ile semper eadem, her şey tıpkı kalsın. Vaktin geçiyor bulunmasına, kaçınılmaz olarak geçiyor bulunmasına, sanki ‘her şey birebir kalsın’ bir deva olabilir mi? bu biçimde bir şey söylemek mümkün değil fakat yaşantımda yıllardır tıpkı biçimde devam eden şeyler var. Şöyle örneğin; 40 yıldır, hatta daha uzun müddettir yazları Bodrum’a gidiyorum. Evvelce, Nuran’la evliyken Bodrum ortasında bir meskenimiz vardı, 90’lı senelerdan itibaren ise ayrıldıktan daha sonra Yahşi Yalı’sında motellerde kalıyordum. Her sene tıpkı yerde kalıyor ve mümkünse tıpkı odayı istiyorum. Tıpkı saatte denize girmek tıpkı saatte yürüyüş yapmak, birebir saatte öteki motele gidip terasında kitap okumak ya da yazı yazmak. Buna hayatı rutinleştirmek de denebilir, ömrü taammüden daraltmak da denebilir. Bu aslında Tanpınar’ın kelamıdır. Ahmet Haşim için söylemiş olduği bir kelamdır. Haşim diyor, hayatı taammüden daraltmaktan hoşlanır. Şairlerde bu biçimde bir gelenek var anladığım kadarıyla. Necatigil’de var, kimlerle hangi saatte nerede olacağı bütün bunlar belirlenmiş ve nettir. Üstelik suda halkalar üzeredir dostlukları. Birinci halkada ben yoktum. Sokmuyor. Kamuran Şipal ile Ali Tanyeli var. Ben ortada şımarık çocuk olarak ‘ben de geleyim’ ancak yok sokmuyor.
Son şiir kitabınız Talan Şiirleri’nde metinlerarasılıklar olduğu kadar, kendi şiirleriniz içinde kurduğunuz, ‘şiirlerarası’ bağlantıları de görüyoruz. Yalnızca öteki şairlere değil kendi şiirlerinize de atıflar var. Dahası şiirlerinizi talan’a açma daveti var bir yandan.
“talan ve zaman” isimli şiirde: “hüzün, prestijden düştü…/bu biçimde bir şey olabilir mi?/diyor, herkes…/-olamaz! “talan ve kalbin” şiirinde ise “bitmiyor, bitmiyor bu hân-ı yağma” diyorsunuz.
Son senelerda ülkemizde yaşanan toplumsal siyasi olayların sizin hayatınızda da maalesef sevimsiz yansımaları oldu. Bu süreçlerden birebir etkilendiniz, bunu biliyoruz. Bu dizeleri tüm bu olanlara bir hayret olarak okuyorum ben. bu biçimde şeyler oldu bu ülkede, yavaş yavaş herkes kabuğuna çekildi, bütün sesler sustu, renkler soldu. Lakin hala –olamaz diyen bir sese muhtaçlığımız vardı. Ben bu dizeyi sizin büyük bir itirazınız olarak okuyorum.
Bu tutumu sizin Londra’da Yeni Ufuklar’ın 1950 nesli soruşturmasına karşılık hazırlarken Demir Özlü’nün bu jenerasyona “yıkılmışlığı” yakıştırmasına karşı çıkmanıza bağlamak istiyorum.
“niçin yıkılmış olalım. Ayakta durmak için savaşmak gerek.” Dr. Rieux’yü düşün: Umutsuzdu ancak yıkılmış mıydı? İşin ahlakı var bir de. Edebiyatı nerelere vardırır bu düzmece yıkılmışlık hisleri?” diyorsunuz.
Lanet Şiirleri ve Talan Şiirleri sizce yıkılmışlığı mı dışavuruyor, yoksa savaşın kararınu görmek için çabucak hemen vakit var mı? Talan şiirleri neyi anlatıyor? Talan edilen ne? Edebiyatınız mı? Şiiriniz mi? Ülke mi talan edilen? Ya da ezcümle kendinizi mi talan edilmiş görüyorsunuz?
Bunların hepsi hakikat zira bilhassa son senelerda tarih vermeyeyim benim yaşadıklarımı yalnızca talan şiirleri ile değil son üç şiir kitabımla ilişkilendirmek yanlışsız olur; Yara, Lanet ve Talan. Bu üç metafor benim son senelerda gerek bu ülkede yaşadığım gerekse bu ülkenin yaşadığı ne var ise onu güya metaforlaştırıyor üzeredir benim için.
Sıkıntıya bu biçimde bakınca yalnızca Talan Şiirleri’ni değil üçlü öbek olarak düşünmek lazım. Ben epey yaralandım, epeyce lanetlendim ve ben epey talan edildim. Türkiye’de de bilhassa birtakım şeyler talan edildi. Talan Şiirleri’ndeki bir dize semptomal dizedir; ‘velhasıl talanda lirik mülkümüz artık.’ Bu nedir, şiirlere bakılınca ikinci kısımda nazaranceksin. Orada ne var; Yahya Kemal var, Pir Galip var. Bunlarla birlikte talan edilen öbürleri da var lakin bunlar bana göre semptomal olarak öne çıkmış olanlardır.
Müziğin talan edilmiş olmasının sembolü ya da simgesi Itri’dir. Müzik sıradanlaştırıldıysa, Ayça Tekindor’un ‘buraları yıkılıyor, benden yıkılıyor, her gün peşime bıyıklı takılıyor, haydi uzat başını degajeme doğru’ şayet hit olabiliyorsa Türkiye’de bu Itri’nin talan edilişidir. Şayet Türkiye’de ismini vermeyeyim birtakım şahıslar şiirler yazıyorsa, bu Pir Galip’in yahut Yahya Kemal’in talan edilişidir. ötürüsıyla bütün bunları, aslında tek bir şey ile tabir etmek gerekirse ‘lirik mülkümüz’dür. Lirik mülkümüz talan ediliyor. Bu kitap talan edilişe yakılmış bir ağıttır denilebilir. Kendi talan edilmişliğime de bir ağıt olabilir.
O denli bir yere geldik ki, duruma gelinmiştir ki, bizim lirik mülkümüze sahip çıkarak kendi kendimizi bir daha kazanmamızı mümkün kılacak yollar da kapanmış üzere görünüyor.
‘bu biçimde bir şey olabilir mi’ cümlesi de semptom cümledir. Dikkat edersen son vakit içinderda günlük lisanda en çok kullanılan kelam budur, herkes ‘bu biçimde bir şey olabilir mi?’ diyor. niye semptom, niye telaffuz haline geldi bu cümle? Bugüne kadar sıra dışı, akla vicdana adalete ters o kadar fazlaca şey oluyor ki beşerler bu cümleyle tepki veriyorlar. Bir diğer ikinci; semptom cümle de ‘yapılacak bir şey yok.’ İşte dediğim üzere, lirik mülkümüzün bir daha kazanılmasını sağlayacak yolların kapanmış olması bu semptom cümle ile lisana getirilmiş oluyor; ‘yapılacak bir şey yok.’ Bu ümitsizlik, umarsızlık, yolun bulunmamasıdır.
Oktay Akbal ile sizin mektuplaşmalarınız, Güya Her Şey Daha Dün Üzere başlığı altında Nisan ayında okurlarla buluştu. Ben de bu kitap vesilesiyle sizin Oktay Akbal ile münasebetinizi ve bir daha 2019’da yayımlanan Behçet Hoca monografinize ve son şiir Kitabınız Talan Şiirleri’ne değinerek konuşmak istiyorum…
Mektuplar sizin Londra’da BBC Türkçe servisinde spiker-çevirmen olarak çalıştığınız periyotta, 1965-69 yıllarını kapsıyor.
Mektuplardaki Londra yıllarınızı konuşmadan evvel bugünden baktığınızda ömrünüzün o periyodunu nasıl hatırlıyorsunuz? O günkü Londra ve Londra yılları sizin için ne tabir ediyor?
Londra yılları, 1964-69 hatta 1970’e de taşan devir, benim hayatımda epey değerli ve radikal dönüşümleri yaşadığım bir müddetç. Ben orada, yalnızca BBC Türkçe servisinde spiker-çevirmen olarak çalışıyor değildim, bununla birlikte üniversiteye de devam ediyordum, Londra Üniversitesi İdeoloji kısmında okuyordum. İdeoloji okumak benim hayatımda değerli zira yapmak istediğim şeydi ideoloji, Türkiye’de iken babamın isteği ile hukuk fakültesi öğrencisi oldum, bitirmedim, bitirmek de istemiyordum aslına bakarsanız. O ortada uzun bir süre Demokrat Parti periyoduna tesadüf eden mühlet ortasında gazetecilik yaptım. Kesinlikle bir biçimde ideoloji okumak istiyordum, lakin Türkiye’de değil. niye Türkiye’de ideoloji okumak istemediğimin münasebetleri vardı. Mektuplarda onun karşılıkları da vardır. Benim için üniversite okumak değil ideoloji okumak değerliydi.
Cumhuriyet Gazetesi’nde dış haberler sekreteri idim, dış haberlerden sorumluydum. BBC’de iş imkânı kelam konusu olunca 1964’ün temmuzunda Londra’ya gittim, sonraki yıl da üniversiteye başladım.
Borges‘in bir kelamı vardır; ‘ben yaşamadım, okudum’ diye. Londra yılları biraz öyledir. Londra’daki hayatım yüklü olarak hem üniversite hayatı hem BBC’de çalışma birebir vakitte onun haricinde fazlaca önemli okuma süreci ile geçti. Tahminen ömrümde en ağır okuma yaptığım devir 1965-70 devirleridir. Daha da değerlisi, en az ideoloji eğitimi kadar değerli bir diğer şey Londra’da bir daha şiire dönmemdir. Türkiye’de gazetecilik yaptığım 1957-64 yılları içinde şiir yazmaktan epey uzak kalmıştım. Birinci kitabıma dahil olan şiirlerin büyük kısmını Londra’da yazdım. 1969-70’te Türkiye’ye döndüğümde elimde bir şiir kitabım vardı.
Oktay Akbal’ın, sizin gençlik senelerınızla özdeşleşen bir Ağabey olduğunu, size yol gösterdiğini, gazeteciliğe başlamanızda, daha sonraki periyotlarda iş bulmanızda elini daima omzunuzda hissettiğinizi öğreniyoruz. Sizin tabirinizle “Sıyanet meleği”niz. niye? Akbal sizin için ne mana söz ediyordu?
Oktay ağabey ile benim tanışmam, 1955 yılına ben Hukuk Fakültesi’nde öğrenciyken bir orta gazete satıcılığı yaptığım periyoda rastlıyor. Fatih’te bugün Yapı Kredi binasının olduğu bina PTT binası idi. Binanın köşesindeki kaldırımda Selahattin ağabey diye yaşlı bir ağabeyimizin tezgâhı vardı. O tezgâhta ben ona yardımcı oluyor hem bu sayede gazete mecmua okumak imkânı buluyor birebir vakitte küçük bir fiyat alıyordum. Oktay abiyi simaen tanıyorum, annesi Fatih’teydi bildiğim kadarıyla. Annesini sık sık ziyarete geliyor ve bizim tezgâhın önünden geçiyordu. 1-2 sefer konuşma yapayım dedim, sonunda kendimi tanıttım. Behçet Hoca’nın öğrencisiyim deyince, o da Hoca sizden kelam etmişti dedi. Hoca hakikaten benden bahsetmiş miydi bilmiyorum, şık adamdı Oktay Ağabey. Bu tanışma daha sonrasında artık tezgâhın önünden her geçişinde konuşmaya başladık. Öykülerini okuyup okumadığımı soruyordu, ben de beğendiğimi söylüyordum. daha sonra bir orta önemli biçimde, ailece gorece bir fakirleşme sürecine girdik. Babamın emekli maaşı yetmemeye başladı, kirada oturuyoruz, annem çalışmıyor. Bana bir şey söylemiyorlar, tek çocuğum ihtimam gösteriyorlar fakat olup bitenin farkındayım. Delikanlıyım, harçlığa da gereksinimim var. Arkadaşlarımız var kahvede oturuyor çay içiyoruz. Bir gün Oktay ağabeyle tezgâhın önünde konuşurken ‘Ben çalışmak istiyorum. Bir iş bulmama yardımcı olur musunuz?” dedim. O, Vatan gazetesinde çalışıyordu. ‘Tamam, Yazı işlerinden randevu alırım’ dedi. Benim için randevu aldı. Gazetede, musahhih, düzeltmen olarak çalışmaya başladım. Birinci iş hayatına başlamamın vesilesi Oktay Akbal’dır.
Oktay Akbal’ın size iş hayatınızda olduğu kadar edebiyat alanında da daima dayanak olduğunu görüyoruz. Londra’dayken şiirlerinizi kendisine gönderiyorsunuz, dilediği yerde yayımlamasını istiyorsunuz o da Varlık’a gönderiyor. Yalnızca onun size takviyesini değil, karşılıklı bir dayanışmayı da fark ediyoruz. İngilizce hikayelerini size göndermeyi istiyor siz de Londra’daki yayınevleriyle ilgi kurmaya çalışacağınızı söylüyorsunuz. Ya da onun sizi şiirde, çeviride teşvik ettiği üzere siz de ona farklı yazı dizileri ve farklı mecralarda yazması konusunda tekliflerde bulunuyorsunuz. İki edebiyat adamı birbirini besliyor. Bu sizin kaleminizi ve onun yazınını nasıl etkiledi?
bu biçimde bir tesir oldu mu bilmiyorum lakin şunu söyleyebilirim. Oktay Akbal büyük bir düz yazı ustasıdır bana nazaran. Türkçe’de edebî manada ülkü bir düz yazı örneği göster denilirse Oktay Akbal’ın hikayelerini gösteririm. Benim için şiirde Behçet Hoca her neyse düz yazıda Oktay Akbal odur. Türk edebiyatında öykücü denince bana nazaran Oktay Akbal kesinlikle Sait Faik’ten daha sonra gelir.
Akbal beni daima destekledi, bütün şiir kitaplarım hakkında yazdı, mesela Bedrettin Üzerine Şiirler çıktığında, “Nazım Hikmet’ten daha sonra Bedrettin problemini yazmak büyük bir cesarettir”, “Hilmi Yavuz bunun üzerinden muvaffakiyetle geldi” diye yazdı. Cumhuriyet’in değerli bir köşe muharriri olarak bunları yazmış olması benim için kıymetliydi.
Sizin gerek çeviri konusunda gerekse işiniz konusundaki titizliğinizi mektuplardan da takip edebiliyoruz. Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın, sizin tabirinizle Üstad’ın, Our Vietnam War kitabının çevirisini müthiş buluyorsunuz, hatta “yanlışları bir bir göstermek isterdim fakat sayfalar yetmez buna, ne makus şiirler ya rabbim, güzelim şiirleri tanınmaz hale getirmiş” diyorsunuz. Buna emsal hayli örnek verebileceğinizi biliyorum. Hikmet Esin müstearıyla yazdığınız bir yazı var örneğin?
Evet o yazı, T.S.Eliot’un çevirisiyle ilgiliydi. Londra’da yaşayan Kıbrıslı, Osman Türkay’ın Eliot çevirisi Varlık’ta çıkmıştı. Çeviriyi görüyorum, aslıyla karşılaştırıyorum, rezillik. Yaşar Nabi Nayır’a bir mektup yazıyorum fakat ismimi gizleyerek, Hikmet Esin müstearıyla. Yaşar Nabi de tutuyor mektubu Osman Türkay’a gönderiyor. Osman Türkay gelip beni bulmuştu, olay buydu.
Bu itinanın doğal olarak sizin şiirinizle de ilintisi var, Tuğrul Tanyol şiirinizi şu biçimde tanımlıyor: “Her şey tartılmış, ölçülmüş, yerine konmuş. Taş değil yerinden bir kum tanesi bile oynatmak mümkün değil”. Bu ihtimamı nasıl tanım edersiniz? Şiirinize mührünüzü vurmak mı ya da her bakan sizin olduğunu anlasın dileği mu?
Şöyle söyleyeyim, şu anekdotla başlayayım. Yahya Kemal’in vefatından daha sonra en yakın dostlarından, İstanbul Üniversitesinden ideoloji profesörü Halil Vehbi Eralp bir risale yayınladı. Orada şu biçimde bir şey var; ‘birgün üstadla yürüyorduk’ diyor. Bilirsin, Yahya Kemal’in bir şiir için 3, 5, 7 yıl çalıştığı, bir kafiye için aylarca beklediği rivayetleri vardır. Öldüğünde kitabı yok, kitapları daha sonrasında yayımlanıyor. Halil Eralp şu biçimde diyor, ‘üstadım şiirleriniz süper lakin epey az yazdınız, daha fazlaca yazsaydınız biz de feyzinizden daha epeyce yararlansaydık’. Yahya Kemal, Halil Eralp’ın kolunu tutuyor ve şu biçimde diyor: “Mısra haysiyetimdir”. Bu bir poetikadır. Bir poetika yazılacaksa birinci prensip bu olmalıdır.
Ben bu biçimde yazdım, olsa da olur olmasa da olur, yani ne olacak diye yazılmaz, bu biçimde bir şey olmaz. Şiir güç zanaattır. Nazım da o denli diyor ya.
Londra’da Türkiye’deki edebiyatın nabzını mecmualar üzerinden tutuyorsunuz, Oktay Akbal size başta Varlık olmak üzere Yeni Ufuklar, Ant, Cep Mecmuası, Papirüs’ü ulaştırıyor. Sizin mecmualardaki yazılara, edebiyat tenkitlerine yaklaşımınızı yorumlarınızı okuyoruz mektuplarda. Sizin birinci şiirleriniz de Varlık’ta yayımlanıyordu. O gün için edebiyat mecmualarının size ne tabir ettiğini sizden duymak isterim. Bugünkü edebiyat dergiciliği ile mukayese etmeniz gerekse ne dersiniz?
Söyleyeyim. Edebiyat hayatı aslında mecmualarda neşvünemâ bulur. Her devrin edebiyatta öne çıkan mecmuaları vardır. Aşikâr bir periyot deyince Servet-i Fünun mecmuası, Cumhuriyet periyodunun 1933 daha sonrası mecmualarından kelam etmek gerekirse Varlık Mecmuası. bu biçimde bir şey var. Yani her periyodun deyiş yerindeyse ikon mecmuaları var. Genç beşerler olsun her nesilden beşerler olsun ekseriyetle o mecmualarda kümelenirler ve orada kendi kimliklerinin öne çıkarılmasına imkân sağlamaya çalışırlar. Şayet tanınacaksa öne çıkacaksa şayet, hikayeci evvel kendisini mecmualarda kabul ettirmek durumundadır; ‘Şiirlerim Varlık Dergisi’nde çıkıyor’ ya da ‘yazılarım Yeni Ufuklar Dergisi’nde çıkıyor’.
Yeni Ufuklar, bu biçimdeın değerli entelektüel mecmuası idi. Fikir yazılarını Yeni Ufuklar’da yayınlatmak hayli kıymetliydi. Londra’dan yazdığım “Bilim Hümanizması”, “Türk Hümanizması” üzere birtakım yazılarım Yeni Ufuklar’da yayınlanmıştı. Şiirlerim Varlık’ta da yayınlanıyordu. Bugüne gelince bu biçimde bir mecmua yok. Varlık, o günkü 1950’lerdeki hatta 60’lardaki ve 70’lerdeki pozisyonunu, pozisyonundan hayli statüsünü yitirdi üzere geliyor bana. Yani Varlık Dergisi’nde şiir, hikaye çıkması bugün rastgele bir muharrir için hayli büyük mana tabir etmiyor. Aşikâr yaş üzeri şairlerin, müelliflerin mecmualara fazlaca ilgi göstermediklerini de görüyoruz. Ben örneğin uzun yıllardır mecmualarda şiir yayınlamıyorum. 80’lerde Şov Mecmuası vardı; o senelerda çıkmıştı şiirlerim. Onun haricinde pek bir yerde yayınlamadım. Artık, edebiyat mecmualarında ikon mecmualar yok. Ayrıyeten fikir mecmualarında de bu biçimde mecmualar yok.
Oktay Akbal, o periyot Milliyet’te yazamamasının kendi siyasi görüşünden kaynaklandığını söylüyor, yeteri kadar solcu bulunmuyor. Buna içerliyorsunuz, “Bir dizi yalancı pehlivanın uzunluk gösterdiği Bâbıâli’de elbette Oktay Akbal, elbette Burhan Arpad’ın esamesi okunmaz olur” diye not düşmüşsünüz. Ülkemizde siyaset, basın ve muharrir münasebetlerinin devrin politik atmosferine nazaran şekillenmesinin o günden bugüne fazlaca değişmediğini anlıyoruz. Bu hususta ne dersiniz?
Hakikat aslında, muhakkak rastgele bir değişme kelam konusu değil. Gazete ve politik mecmuaların muharrir seçimleri yüklü olarak kendi politik görüşlerine yakın insanların tercihleri bağlamında oluyor. Şu ya da bu halde iktidara yakın gazete ne kadar donanımlı ne kadar liyakat sahibi ne kadar prestijli bir muharrir kelam konusu olursa olsun, kendisine yakın siyasi görüşler şayet taşımıyorsa onu gazetesinde istihdam etmek istemiyor.
Türkiye’de bu pratik, mahalle farklılığı olmaksızın güdülen bir teamül üzere bir şey. Ortada istisnalar olmuştur, fakat bu biçimde.
Evet, tarafsız gazete yoktur. Tarafsızlık tezinde bulunan gazetelerin hiç biri tarafsız değil olamaz da. aslına bakarsan belirli bir ideolojisi olmayan yayın organının var olma sebebi de yoktur. İdeolojisi olmak zorundadır. Ne düşünüyorsun, dünyaya nasıl bakıyorsun. Türkiye’nin siyasetine nasıl bakıyorsun, ‘Valla biz bakmıyoruz biz siyasete karışmıyoruz’ olur mu o denli şey. Senin görüşün olması gerekir muhakkak bir politik tutumla çıkman gerekir. İdeolojik olağan olarak. İdeoloji olacak. Ben bunu yanlışsız da buluyorum. Her yerde her vakit liyakat işlemesi kelam konusu değildir. Yani diyelim ki x gazetesi muhalefeti destekliyor, buna karşılık fazlaca bedelli bir ekonomist var, bu ekonomist daha hayli iktidarın iktisat siyasetini destekliyor. Liyakat sahibi bulunmasına karşın muhalif gazetede vazife alması, makale yayınlıyor olması kelam konusu olmaz, olmamalı da ayrıyeten. Liyakat geçerli değil. Her yerde liyakat arıyoruz biz, üniversitede liyakat arıyoruz, ehil olmayan beşerler profesör oluyor diyoruz ya, orada liyakat kriteri geçerli. elbette liyakat üniversitede geçerli, üniversitelerin politik hali yok, olmamalı.
Güya o günkü tabiriniz ile bugünkü hayli örtüşmüyor, biraz çelişiyor?
Evet gerçek biraz değil, tam manasıyla çelişiyor fakat ben bu biçimdeki görüşümü gerçek bulmuyorum. Nasıl olur da Oktay Akbal’ı ne kadar solcu bulmadıkları için Milliyet’e almıyorlarmış. Adam diyor aslına bakarsanız, ‘ben yeteri kadar solcu olanları istihdam edeceğim’ diyor. ötürüsıyla Akbal yeteri kadar solcu değil niye alayım diyor.
Aslında Londra’da yurtharicinde olmanıza karşın bir manada kendinize, edebiyata, şiire dönüyorsunuz. Bir söyleşinizde “bizim kültürümüzün ve medeniyetimizin ne kertede kıymetli olduğunu yurtharicinde anladım ben”, “Eve dönüşüm, Türkiye’ye dönmedilk evvel Londra’da olmuştur” diyorsunuz. Mektuplarda da sizin Londra’da kalma imkânı bulsanız bile bir biçimde Türkiye’ye dönme isteğinizi görüyoruz. Sizin bu uyanışınız Doğu ve Batı medeniyeti, İslam estetiği, Türk çağdaşlaşması üzerine çalışmalarınızın, çözümlemelerinizin de kapısını aralıyor muhtemelen. halbuki Oktay Akbal’ın Türkiye’deki basın, siyaset, edebiyat dünyası içindeki sıkışmışlığını ve bir biçimde Londra’ya gelme isteğini okuyoruz. Bugün de sorsanız ülkemizde eli kalem tutan, düşünen beşerler bir yolunu bulsa yurt dışına gitmeyi, orada yaşamayı istiyor. Halihazırda yurtharicinde yaşayan edebiyatçılarımız da var. Türk aydınının Batı’ya gitme, orada kalma serencamı hakkında ne düşünürsünüz?
Beni berbat konuşturacaksın ya… Artık şöyleki; aslında benim yurtharicinde bulunduğum periyot, benim kendi kimliğimi inşa etme sürecimle de ilgiliydi. Yurtharicinde olmamın mana ve kıymeti vardı. Meskenime döndüm, konutuma dönmenin yollarını ben Londra’da keşfettim. Niçin dönmem gerektiğiyle ilgili mektuplarda örnekler de yer alıyor. Üniversite’de karşılaştığım Türk edebiyatı ya da tarih okuyan bir beyefendiyle kantinde oturuyoruz, konuşuyoruz, diyor ki örneğin; “I am very interested about Naîmâ history”, Naîmâ ismini duymuşum ben lakin karşımdakinin söylemiş olduklerinden haberim yok. İngilizler yanlışınızı o denli şık formda yüzüne vururlar ki, yerin tabanına batarsın.
23-24 yaşına gelmişim, benim kendi tarihim, kendi entelektüel tarihim konusunda fikrim yok! En küçük bir fikrim yok! Kendime, ‘bu biçimde bir şey olamaz’, ‘ayıp ediyorsun’ dedim… Konuta bu biçimde döndüm.
Yurt haricinden bu biçimdesine bir konuta dönüş kelam konusu olunca, meskene dönüşün de manası oluyor. Oraya gitmek ve yalnızca oranın hamulesi ile dönmek bence meskene dönmek manasına gelmez. Orada en azından benim karşılaştığım tipten bir ekip vahim yüzleşmeler ile karşı karşıya kalmamış olmak da kelam konusu değil. Birileri orada kesinlikle sana Türkiye hakkında sorular sormuşlardır, soracaktır. Sen bu soruları önemsemeyebilirsin, benim uğraşım; bana Batı’nın verdiğidir, o denli dönerim, Türkiye beni ilgilendirmiyor ya da dönmem diyebilirsin. Biz o denli yetiştirilmedik bir de o var.
Behçet Hoca’dan “şiirin haysiyetini koruma”yı, Oktay Akbal’dan “edebiyatın fecî önemli bir uğraşı” olduğunu öğrenmişsiniz. Onları bu bahiste öncülere sahip olmadıkları için şanssız buluyorsunuz ve ironik bir lisanla epey önemli bir tenkitte bulunuyorsunuz. Şöyle diyorsunuz, “Bir büyükelçi Yahya Kemal’den, bir CHP genel sekreteri Memduh Şevket Esendal’dan, bir milletvekili Faruk Nafiz’den edebiyatın önemli bir uğraşı olduğunu öğrenemezdi elbette.” ömrünüz boyunca edebiyat ömürden evvel mi geldi? Ya da bizatihi kendisi ömür mı? Bunu sağlamak için ne tıp özverilerde bulundunuz?
Edebiyat ile uğraşmanın bizatihi kendisi özveridir. Bu retorik bir şey değil. Büyük bir laf üzere görünüyor lakin gerçek bu, retorik değil. Zira şayet Edebiyat ile önemli biçimde uğraşacak ve bunu yaşamanızın şayet olmazsa olmazı kılacaksanız bir sürü şeyden vazgeçmeniz gerekiyor. Edebiyat para kazandırmaz örneğin. Para kazanmaktan vazgeçiyorsunuz demektir. Bundan asla ve kata nedamet getirmemeniz gerekiyor. Yani ‘ben edebiyat ismine para kazanmaktan vazgeçtim fakat artık köpek üzere pişmanım…’, geçmiş olsun derler adama. Olan olmuştur. bu biçimde bir nedamet duygusu, asla edebiyata yakışmayan bir şey, edebiyatın onuruna yakışmayan bir şeydir. bu biçimde düşünenler olabiliyor.
Napolyon’un muharebe kıssası bu sıkıntıyı özetliyor aslında. Asker, ‘Muharebeyi kaybettik efendim’ demiş; ‘niçin’ demiş. ‘Biroldukça niçini var’ demiş. ‘Bir tane söyle’ demiş, ‘kurşun bitti’ demiş. ‘Geriye kalanı sayma aslına bakarsan’ demiş. Bu da o denli. Paradan vazgeçtiğine bakılırsa bir sürü şeyden vazgeçiyorsun. Gerisini söylemeye gerek yok aslına bakarsanız.
Oktay Akbal’ın mektuplarında Babıali’de olup biten gelişmeleri, basın dünyasının siyasetle ve sermayeyle alakalarını öğreniyoruz. Bunu Vatan’da yazan bir köşe müellifinin gözünden, şahsen yaşanmışlıklar üzerinden okumak periyodu anlayabilmek için hayli ufuk açıcı. yıllarınızı bu alakaları birtakım bazı dışardan gözlemleyerek birtakım bazı içerden yaşayarak geçirdiniz. Bugünkü basın-sermaye-siyaset alakası aslında yalnızca Türkiye’ye de has olmayan bir dinamiğin devamı mı? Yoksa Türkiye’nin nev-i şahsına münhasır bir yapısı mı var? Bunun ülkü bir terkibi var mı?
Basın, dünyanın her yerinde tıpkı durumda. Türkiye basınının Batı basınından farkı yok. Fark yalnızca seviye farkı. Yani, muharrirlerinin, yorumcularının hatta muhabirlerinin vesairenin bu işi sahiden ehliyetle, liyakatle yapabilme konusunda seviyeleri sorgulanmalı. Batı bunu sorguluyor. Kendi yandaşı birisini alacaksa ehliyet arıyor. Benim yandaşım olursa olsun da ne olursa olsun demiyor. Kendi yandaşının da ehliyetli olanını seçmek zorunda. Demin de konuştuğumuz üzere. Hiç değişmiyor ancak onlar kendi yandaşlarında seviye arıyorlar, bütün sıkıntı bundan ibaret.
Behçet Hoca için, ömrü taammüden daralttığını söylüyorsunuz, siz de mi o denli yaşadınız, biraz bahseder misiniz?
Evet o denli. Bunda, Hoca’nın kişiliğinin tesiri var mıdır, onu bilemiyorum. Lakin benim uzun mühletten beri temel prensiplerimden biridir: Latincesi ile semper eadem, her şey tıpkı kalsın. Vaktin geçiyor bulunmasına, kaçınılmaz olarak geçiyor bulunmasına, sanki ‘her şey birebir kalsın’ bir deva olabilir mi? bu biçimde bir şey söylemek mümkün değil fakat yaşantımda yıllardır tıpkı biçimde devam eden şeyler var. Şöyle örneğin; 40 yıldır, hatta daha uzun müddettir yazları Bodrum’a gidiyorum. Evvelce, Nuran’la evliyken Bodrum ortasında bir meskenimiz vardı, 90’lı senelerdan itibaren ise ayrıldıktan daha sonra Yahşi Yalı’sında motellerde kalıyordum. Her sene tıpkı yerde kalıyor ve mümkünse tıpkı odayı istiyorum. Tıpkı saatte denize girmek tıpkı saatte yürüyüş yapmak, birebir saatte öteki motele gidip terasında kitap okumak ya da yazı yazmak. Buna hayatı rutinleştirmek de denebilir, ömrü taammüden daraltmak da denebilir. Bu aslında Tanpınar’ın kelamıdır. Ahmet Haşim için söylemiş olduği bir kelamdır. Haşim diyor, hayatı taammüden daraltmaktan hoşlanır. Şairlerde bu biçimde bir gelenek var anladığım kadarıyla. Necatigil’de var, kimlerle hangi saatte nerede olacağı bütün bunlar belirlenmiş ve nettir. Üstelik suda halkalar üzeredir dostlukları. Birinci halkada ben yoktum. Sokmuyor. Kamuran Şipal ile Ali Tanyeli var. Ben ortada şımarık çocuk olarak ‘ben de geleyim’ ancak yok sokmuyor.
Son şiir kitabınız Talan Şiirleri’nde metinlerarasılıklar olduğu kadar, kendi şiirleriniz içinde kurduğunuz, ‘şiirlerarası’ bağlantıları de görüyoruz. Yalnızca öteki şairlere değil kendi şiirlerinize de atıflar var. Dahası şiirlerinizi talan’a açma daveti var bir yandan.
“talan ve zaman” isimli şiirde: “hüzün, prestijden düştü…/bu biçimde bir şey olabilir mi?/diyor, herkes…/-olamaz! “talan ve kalbin” şiirinde ise “bitmiyor, bitmiyor bu hân-ı yağma” diyorsunuz.
Son senelerda ülkemizde yaşanan toplumsal siyasi olayların sizin hayatınızda da maalesef sevimsiz yansımaları oldu. Bu süreçlerden birebir etkilendiniz, bunu biliyoruz. Bu dizeleri tüm bu olanlara bir hayret olarak okuyorum ben. bu biçimde şeyler oldu bu ülkede, yavaş yavaş herkes kabuğuna çekildi, bütün sesler sustu, renkler soldu. Lakin hala –olamaz diyen bir sese muhtaçlığımız vardı. Ben bu dizeyi sizin büyük bir itirazınız olarak okuyorum.
Bu tutumu sizin Londra’da Yeni Ufuklar’ın 1950 nesli soruşturmasına karşılık hazırlarken Demir Özlü’nün bu jenerasyona “yıkılmışlığı” yakıştırmasına karşı çıkmanıza bağlamak istiyorum.
“niçin yıkılmış olalım. Ayakta durmak için savaşmak gerek.” Dr. Rieux’yü düşün: Umutsuzdu ancak yıkılmış mıydı? İşin ahlakı var bir de. Edebiyatı nerelere vardırır bu düzmece yıkılmışlık hisleri?” diyorsunuz.
Lanet Şiirleri ve Talan Şiirleri sizce yıkılmışlığı mı dışavuruyor, yoksa savaşın kararınu görmek için çabucak hemen vakit var mı? Talan şiirleri neyi anlatıyor? Talan edilen ne? Edebiyatınız mı? Şiiriniz mi? Ülke mi talan edilen? Ya da ezcümle kendinizi mi talan edilmiş görüyorsunuz?
Bunların hepsi hakikat zira bilhassa son senelerda tarih vermeyeyim benim yaşadıklarımı yalnızca talan şiirleri ile değil son üç şiir kitabımla ilişkilendirmek yanlışsız olur; Yara, Lanet ve Talan. Bu üç metafor benim son senelerda gerek bu ülkede yaşadığım gerekse bu ülkenin yaşadığı ne var ise onu güya metaforlaştırıyor üzeredir benim için.
Sıkıntıya bu biçimde bakınca yalnızca Talan Şiirleri’ni değil üçlü öbek olarak düşünmek lazım. Ben epey yaralandım, epeyce lanetlendim ve ben epey talan edildim. Türkiye’de de bilhassa birtakım şeyler talan edildi. Talan Şiirleri’ndeki bir dize semptomal dizedir; ‘velhasıl talanda lirik mülkümüz artık.’ Bu nedir, şiirlere bakılınca ikinci kısımda nazaranceksin. Orada ne var; Yahya Kemal var, Pir Galip var. Bunlarla birlikte talan edilen öbürleri da var lakin bunlar bana göre semptomal olarak öne çıkmış olanlardır.
Müziğin talan edilmiş olmasının sembolü ya da simgesi Itri’dir. Müzik sıradanlaştırıldıysa, Ayça Tekindor’un ‘buraları yıkılıyor, benden yıkılıyor, her gün peşime bıyıklı takılıyor, haydi uzat başını degajeme doğru’ şayet hit olabiliyorsa Türkiye’de bu Itri’nin talan edilişidir. Şayet Türkiye’de ismini vermeyeyim birtakım şahıslar şiirler yazıyorsa, bu Pir Galip’in yahut Yahya Kemal’in talan edilişidir. ötürüsıyla bütün bunları, aslında tek bir şey ile tabir etmek gerekirse ‘lirik mülkümüz’dür. Lirik mülkümüz talan ediliyor. Bu kitap talan edilişe yakılmış bir ağıttır denilebilir. Kendi talan edilmişliğime de bir ağıt olabilir.
O denli bir yere geldik ki, duruma gelinmiştir ki, bizim lirik mülkümüze sahip çıkarak kendi kendimizi bir daha kazanmamızı mümkün kılacak yollar da kapanmış üzere görünüyor.
‘bu biçimde bir şey olabilir mi’ cümlesi de semptom cümledir. Dikkat edersen son vakit içinderda günlük lisanda en çok kullanılan kelam budur, herkes ‘bu biçimde bir şey olabilir mi?’ diyor. niye semptom, niye telaffuz haline geldi bu cümle? Bugüne kadar sıra dışı, akla vicdana adalete ters o kadar fazlaca şey oluyor ki beşerler bu cümleyle tepki veriyorlar. Bir diğer ikinci; semptom cümle de ‘yapılacak bir şey yok.’ İşte dediğim üzere, lirik mülkümüzün bir daha kazanılmasını sağlayacak yolların kapanmış olması bu semptom cümle ile lisana getirilmiş oluyor; ‘yapılacak bir şey yok.’ Bu ümitsizlik, umarsızlık, yolun bulunmamasıdır.