Devlet 2020’de riskleri tespit etmiş: Sıvılaşmaya müsait yer, ruhsatsız ve yığma yapılar Kahramanmaraş merkezli, 7,7 büyüklüğündeki zelzeleden iki yıl evvel, sarsıntının etkilediği bütün kentlerde kapsamlı araştırmalar yapılarak risklerin belirlendiği, buna karşılık risklerin azaltılması konusunda harekete geçilmediği ortaya çıktı. AFAD’ın öncülüğünde, valilikler, mahallî idareler, üniversiteler, kamu kurumlarının ilgili üniteleri tarafınca, Türkiye’deki bütün kentler için “Afet Risk Azaltma Planı” hazırlanmasına karşılık, riskli bölgelerde gerekli adımların atılmaması felaketin bilançosunun ağır bulunmasına yol açtı.
T24’den Özgür Zeren’in haberine göre Kahramanmaraş’a ilişkin planda, “zemin şartlarının sıvılaşmaya müsait olması, yer altı su düzeyinin yüksekliği, bölgenin faal fay zonuna yakınlığı” riskler olarak sıralandı. Hatay ile ilgili planda, “İlimizde sıvılaşma riski yüksek olan alüviyal tabanda yapılaşmanın bulunması, kentsel dönüşümün parsel bazında yapılıyor olması, yapı stoğu bilgisinin yetersiz olması, vatandaşların zarurî sarsıntı sigortasını (ZDS) yaptırmaması, ruhsatsız yapıların bulunması ve yapılaşmada kontrol eksikliği” risk olarak gösterildi.
AFAD öncülüğünde hazırlanan, valiliklerin ve AFAD’a bağlı vilayet müdürlüklerinin internet sitelerinde yer alan raporlarda, zelzelenin ağır hasar verdiği kentlerle ilgili olarak çarpıcı tespitler yapıldı:
Sıvılaşmaya müsait zemin
2020 Kahramanmaraş Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda, kentin geneline yönelik değerlendirmede “Olası büyük bir sarsıntı gerçekleşmesi durumunda kentin büyük bir kısmının etkileneceği öngörülmektedir. Expo 2023 alanının zayıf bir yer üzerine konseyi olması ve kentin 3 ana girişindeki ulaşımın köprülerle sağlanması, bu bölgelerin yapı güvenliğinin denetimini kıymetli hale getirmektedir” denildi.
Kahramanmaraş’ın zayıf tarafları ise bölgenin etkin fay zonuna yakın olması, taban şartlarının sıvılaşmaya müsait olması, yeraltı su düzeyinin çok yüksek olması sayıldı.
Planda, Adana ve Kayseri yolu girişlerindeki köprülerin üretim yılının eski olması dezavantaj oluşturduğu, fakat Gaziantep yolu girişindeki köprünün imal yılının yeni olması avantajlı bir durum olduğu değerlendirmeleri yapıldı.
Ruhsatsız yapılar ve kontrol eksikliği
2021 Hatay Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda da şöyleki denildi:
“İlimizde sıvılaşma riski yüksek olan alüviyal tabanda yapılaşmanın bulunması, kentsel dönüşümün parsel bazında yapılıyor olması, yapı stoğu bilgisini yetersiz olması, vatandaşların mecburî zelzele sigortasını (ZDS) yaptırmaması, ruhsatsız yapıların bulunması ve yapılaşmada kontrol eksikliği, yapı üretim bölümünde çalışan tüm çalışanın sarsıntıya güçlü üretim unsurları konusunda eğitim alma zorunluluğunun bulunmaması, halkın kentsel dönüşüme iştirakte isteksiz olması, yapıların zelzele dayanıklılık testlerinin fiyata tabi olması ve yaptırılmasının vatandaşın isteğine bırakılması, vilayetimizde ulaşım mastır planının olmaması, vilayetimizin birtakım bölgelerinde niteliksiz yapılaşmanın sit alanları ile iç içe olması, imar barışı kararı oturum müsaadesi alan binaların tam olarak sarsıntıya dayanım şartlarının sağlayıp sağlamadığının bilinmemesi, yer etüt laboratuvar sayısının yetersiz olması, kentsel dönüşüm çalışmalarında yer seçim alanlarının kısıtlı olması, yerleşim alan etrafının çoklukla verimli tarım yerleri, orman, sanayi kuruluşlarıyla çevrili olması, zayıf taraflar olarak belirlenmiştir.”
Planda, “Hatay’ın tektonik yapısı ve faal fay çizgilerinin varlığı, fay çizgisine yakın yapı stokunun olması, kentteki kimi bölgelerde yeraltı su düzeyinin yüzeye yakın olması ve sıvılaşma riskini arttırması, sanayi bölgelerinin sarsıntı açısından riskli bölgelerde bulunması, ekonomik ömrünü yitiren binalar ve 1998 öncesi yapılan yapılara kâfi tahlillerin yapılmamış olması, Afete Maruz Bölge (AMB) içerisinde yapılaşmaların olması ve bu yapıların yıkılmaması, ikincil afetlere niçiniyet verecek tesislerin varlığı” tehdit olarak değerlendirildi.
Etüt sonuçları değerlendirilmeden imar
2021 Adıyaman Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda şu tespitler yapıldı:
“Yerleşim bölgelerinin fayın üzerinde olması ve tetikleyici ögeler, vilayet genelinde kentsel dönüşümün ve konutların yenilenme sürecindeki yavaşlık, karar vericilerin yeni yerleşime açılacak alanlarda imar planlaması esnasında imara temel etüt sonuçlarının değerlendirilmeden alanı imara açmaları, vatandaşların konutlarında gerekli müsaadeleri almadan ve etüt yaptırmadan yapılarında yaptıkları düzenlemeler (alan açmak gayesiyle kolon, kiriş üzere taşıyıcı sistemlerde yapılan değişiklikler).
7,4’lük zelzele ihtimali “oldukca olası”
Planda, Adıyaman ili ve ilçelerinde yerleşim alanlarının fay üzerinde kurulması, fayların canlı ve uzun fay olması, hayat alanlarında mühendislik hizmeti almayan, kontrolsüz binaların olması ile birlikte binaların bir kısmının bitişik nizamda olması, taban etütlerinin yapılmamış alanlarda, makus tabana uygun olarak yapılmayan binaların bulunması, imara temel etüt raporunda tedbirli alan olarak belirlenen bölgelerde yüksek katlı yapılaşmasının olması risk faktörleri olarak sayıldı.
Planda, 7,4 büyüklüğünde bir zelzelenin gerçekleşme ihtimali “oldukca olası” olarak belirlendi.
“Zemin etütleri detaylı yapılmalı”
Gaziantep için 2021 yılında hazırlanan vilayet afet risk azaltma planında şu sözlere yer verildi:
“Sonuç olarak, Gaziantep İli Nurdağı İlçesi ile İslahiye İlçesi ve etrafı, tektonik yapısı bakımından sismik aktivitesi yüksek olan fay zonu ve etrafı ortasında kalmaktadır. Bölge, diriliğini koruyan Doğu Anadolu Fayı ile Meyyit Deniz Fayı’nın tesiri altındadır. Bu faylarda 500 yıllık bir güç birikiminin olduğu ve sismik olarak çok yüksek bir potansiyel tehlikenin bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu durum İlimiz hudutları içerisinde sağlam olmayan, alüvyonal tabanlar üstündeki yapılarda riski ve oluşacak hasar derecesini artıracağını kaçınılmaz kılmaktadır. Gaziantep İli ve etrafının zelzele açısından epey uzun sayılabilecek bir sakinlik periyodu geçirmekte oluşu niçiniyle halk, muhtemel bir zelzele tehlikesinden habersizdir. Bu durum tehlikenin boyutunu bir kat daha artırmaktadır. Muhtemel bir sarsıntıda can ve mal kayıplarını en aza indirmek için, meskün alanlarda taban etütlerinin detaylı olarak yapılması ve tehlikeli zonlardaki yapıların tahliyesi mecburidir. Ayrıyeten, yeni kurulacak köy, kasaba ve kentlerin kuruluş ve gelişme yerlerinin seçiminde sarsıntı aktifliği ve sarsıntı riski kesinlikle dikkate alınmalıdır. Etkin faylardan uzak ve sağlam tabanlar üzerinde, betonarme ve statik hesapları yanlışsız olan, zelzeleye güçlü binalar yapılmalıdır”.
Gaziantep’in zelzele açısından zayıf istikametleri de şöyleki sıralandı:
“Halkın, biroldukca mühendis ve müteahhittin Gaziantep’in zelzele tehlikesi konusunda bilgi sahibi olmaması ve bu şahıslar tarafınca Gaziantep’in sarsıntı potansiyelinin dikkate alınmaması, Gaziantep’teki üniversitelerde Jeoloji Mühendisliği, Jeofizik Mühendisliği üzere yer bilimleri ile ilgili kısımların bulunmaması, kentsel dönüşümün yeteri kadar süratli yapılamaması, kentsel dönüşüm yapılacak alanların afet riski önceliğine nazaran belirlenmemesi, yapı stokunun çıkarılmamış olması, yapı stoku, yer durumu, fay çizgisine uzaklık üzere kriterler göz önüne alınarak zelzelede öncelikli riskli bölgelerin tespit edilmemiş olması, güç istikametinden; heyeti güç kapasitesi fazla bulunmasına karşın kent merkezinde rastgele bir trafo merkezi kesintiye uğradığında öteki trafo merkezleri üzerinden güç transfer kapasitesinin sonlu kalması, zayıf şebeke alt yapısı, çarpık kentleşme, haberleşme- bağlantı altyapısı tarafından; bilhassa ilçelerimizde direkli havai güzergâhları olduğundan doğal afet kararında direklerin devrilmesi, havai kabloların kopması riski, kentin gelişmeninin Doğu Anadolu Fay sınırına yanlışsız (batıya ve kuzeye) ilerlemesi, bu bölgelerde yüksek yoğunluklu imar uygulamalarına gidilmesi, yapıların inşaat basamağında gereğince denetim edilmemesi, yeni inşaatlarda dahi, etriyelerin kanca yapılması üzere temel inşaat prensiplerinin göz gerisi edilmesi ya da bilinmemesi, mevzuya sırf tek disiplin ya da sadece mevcut kurumların gözüyle bakılması ve önümüzde duran problemlerin bugüne kadar bildik usul ve araçlarla üstesinden gelinebileceğinin var iseyılması, iç yerlerde kullanılan eşya, araç ve gereçleri zelzeleye sağlam biçimde sabitleme süreci yapmaması.
Ruhsatsız ve yığma yapılar
Gaziantep hudutları ortasında büyük sarsıntı üretebilecek faal fayların bulunması (27-55 km mesafelerde) ve bu fayların yenidenlanma dönemlerinin aşılmış ya da yaklaşılmış olması, yapı stokunun büyük bir kısmının ruhsatsız yapılardan oluşması ve yığma yapı biçimde gecekondu şekli yapılan semt ve mahallelerin fazlacaluğunun yanı sıra plansız/çarpık kentleşmenin önlenememesi ile uygulamalardaki kontrol eksikliği, Gaziantep’e içme suyu sağlayan tesislerin Doğu Anadolu Fay Sınırına epeyce yakın olması, nüfus artmasına karşın kurumlardaki teknik işçi, uzman işçi sayısının tıpkı oranda artmaması, artan kira ve ömür masraflarından dolayı dar gelirli vatandaşlarımızın kaçak yapılaşmaya yönelmesi, zayıf tabanlarda kıymetli bir nüfus ve yapı stokunun bulunması, bilhassa 2000 yılından evvel inşa edilmiş yapıların fazlaca kıymetli bir çoğunluğunun sarsıntıya karşı dayanıksız olması, imar barışı kapsamında kaçak yapılara yapı kullanma ruhsatı verilmesi, Zelzele Yönetmeliğinde istenmeyen düzensizlikler olarak geçen, zelzelelerde yıkıcı tesirleri bilinen zayıf kat, yumuşak kat oluşumuna (alttı dükkan üstü konut) imar uygulamalarında yaygın bir biçimde yer verilmesi, Kat Mülkiyeti Kanunu yalnızca binada oluşan ziyanların giderilmesi için değil ziyan oluşmadan evvel risklerin belirlenmesi ve giderilmesi.”
“Personel yetersiz”
Şanlıurfa ile ilgili 2021 tarihindeki planda “Şanlıurfa vilayetinden geçen faal fay çizgisi bulunmamasına karşın Doğu Anadolu Fay sınırına yakın olması niçiniyle bu sınır üzerinde meydana gelebilecek şiddetli bir sarsıntıdan ikincil olarak etkilenmesi mümkündür. Doğu Anadolu Fay sınırında meydana gelebilecek bir zelzelede Şanlıurfa’nın bilhassa bu yanılgı yakın olan yerleşim yerlerinde yapısal hasarlara niye olabilecektir. Sarsıntı konusunda kent nüfusunun şuurlu hazırlıklı olmaması, sarsıntı tehdidinin ciddiye alınmaması durumu kentin toplumsal faktörlerinin kıymetlendirilmesi gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır” denildi.
Planda, şu biçimde devam edildi:
“Finansal eksiklikler, mevzuat ve yönetmelik meseleleri, yer seçimi konusunda kurumlar ortası irtibatın olmaması, denetim ve kontrol sistemlerinin işleyişindeki eksiklikler de ekonomik, politik/yasal açıdan kıymetlendirilmesi gereken kıymetli mevzulardır. Şanlıurfa vilayetinde afet toplanma alanlarının levhaları ile birlikte belirlenmiş olması, zelzele müşahede istasyonlarının mevcut olması ve süreksiz barınma merkezlerinin belirlenmiş olması üzere durumlar amaç-hedef ve aksiyonların belirlenmesi sürecinde GZFT tahlilinin ehemmiyetini ortaya çıkarmaktadır. Mevcut mevzuatların uygulanmasında yaşanan ıstıraplar, Tehlike ve risk haritalarının tüm ili kapsayacak biçimde tamamlanmamış olması, teknik işçi yetersizliği, hizmet götürebilme kaidelerinde yaşanan zorluklar üzere hususlar ise teknik açıdan kıymetlendirme alanının ehemmiyetine vurgu yapmaktadır. Finansman muhtaçlığının olması ve bu gereksinimlerin evvelandirilmesi üzerine yapılan tartışma ise idari ve ekonomik faktörlerin kıymetlendirilmesi açısından değerlidir.”
“İlimizi zelzeleye hazır hale getirmektedir”
Malatya ile ilgili 2021 tarihindeki planda da “İlimizin Güneyinde bulunan ve Doğanyol-Pütürge Şiro çayı uzanan Doğu Anadolu Fay Zonu ile Sürgü, Doğanşehir, Akçadağ, Arapgir ve Ovacık’a kadar uzanan Malatya fayı İlimiz için zelzele riski oluşturabilecek faal faylardır. Vilayetimizde acil toplanma alanlarının ve barınma alanlarının tespit edilmiş olması, sistemli afet şuuru eğitimlerinin verilmesi ve tatbikatların yapılması vilayetimizi sarsıntıya hazır hale getirmektedir. Buna rağmen vilayetimizin yüz ölçümünün fazlaca büyük olması, coğrafik şartlar ve bağlantıda kasvetler yaratabilmektedir. Zelzelenin tetikleyeceği ikincil afetler (Heyelan, Kaya düşmesi, Çığ ve su baskını gibi) ilimiz için risk oluşturmaktadır. Karstik boşlukların fazlaca fazla olması, birtakım bölümlerde sıvılaşma riskinin ve farklı oturma sorunlarının var olması da ilimiz için tehdit oluşturmaktadır. Vilayet merkezinde mikro bölgeleme çalışmaları tamamlanmış ve yerleşime uygunluk haritası oluşturulmuş bulunmasına karşın ilçe merkezlerinin tamamında bu biçimde bir çalışma yapılmamıştır. Ayrıyeten ilçe merkezlerinde bina envanter bilgisinin bulunmayışı, kâfi teknik çalışanın olmaması bir zayıf taraf olarak karşımıza çıkmaktadır. Vilayet merkezinde imar planlarının havza alanlarına gerçek kayması ve bu alanlarda artan yapı stoğu ve öbür alanlarda kalan yapı stoğunun 1999 yılı öncesine ilişkin olması da zayıf istikametler içinde yer almaktadır” değerlendirmeleri yapıldı.
“Zemin özellikleri dikkate alınmadan…”
2021 Adana Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda şu tespitler yapıldı:
İlimizin jeolojik yapısı, vilayetimizde etkin fay sınırlarının bulunması, alüvyon yer olan zayıf yerlerde ve sıvılaşma riski olan yerlerde yapılaşmanın ağır olması, kentsel dönüşümün bina bazında olması ve yer özellikleri dikkate alınmadan yapılması, ilimiz merkezinde doğu-batı güzergahında olan tren çizgisinin güney bölgesinin (Seyhan ve Yüreğir ilçesinin güney kısmı) sıvılaşma tehlikesi olan yerler içinde olması, afet master planının olmaması, yapı stoğunun olmaması, vatandaşların DASK yaptırmaması, vilayetimizde kaçak yapıların bulunması, vilayetimizde bulunan müteahhitlerin teknik manada yetersiz olması, Zelzele Yönetmeliğinin pratikte uygulama sorunlarının olması ilin zayıf istikametleri olarak tartışıldı. Zelzele Yönetmeliğinin olması, kentsel dönüşümün beşerler tarafınca benimsemesi, vilayetimizde teknik işçi açısından kuvvetli bir takıma sahip kurumların bulunması fırsat olarak değerlendirildi. Zeminlerimizde sıvılaşma tehlikesinin olması, vilayetimizde bulunan fay çizgisine yakın yapı stoğunun olması. Vilayetimizde alüvyon yerlerin ve ziraî alanların ağır olması, Ceyhan’ın tamamı, Seyhan, Yüreğir, İmamoğlu ve Kozan ilçelerinin alüvyon yerleri sarsıntı açısından riskli alanlar olması, YSS Adana’nın güney kesitinde daha yüksek olması ve bu durumun sıvılaşma riskini artırması, sanayi alanlarının riskli alanlarda yapılması, kaçak yapılar ve ekonomik ömrünü (müdahale açısından sorun) dolduran binalar olması, sarsıntı yorgunu 1998 öncesi yapılan yapılarda insanların ikamet etmesinin ili tehdit eden ögeler olduğu vurgulandı.”
“Yeni yerleşim olmamalı…”
Diyarbakır ile ilgili 2021 tarihindeki planda da şu tespitler sıralandı:
“Diri fay üzerinde ve yakınında yeni yerleşim olmamasına dikkat edilmesi ve “Fay Sakınım Bandı” uygulamasına geçilmesi can ve mal kaybının önüne geçilmesini sağlayacaktır. Merkez Bağlar, Şehitlik, Seyrantepe, Aziziye Mahallelerinde kaçak yapıların ağır olduğu yerlerde ve tüm ilçelerde yapı envanteri çıkarılarak, kentsel dönüşüm ve güçlendirme çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Kuzey İlçelerinde topografya ve yer şartlarının kütle hareketliliğine elverişliliği niçiniyle zelzele sırasında ve daha sonrasında heyelan, kaya düşmelerini de tetikleyeceğinden bu cins riskli alanlardaki yerleşim alanlarının boşaltılması çevresel faktörler açısından değerlidir. Yerleşim açısından kentin jeolojik özelliklerinin biliniyor olması ve yeni imar alanlarında (Kayapınar ve Bağcılar Mahallesi’nde) yapılan yapıların yüksek oranda Yapı Kontrol Yönetmeliği’ne uygun yapılıyor olması değerli bir gelişmedir. Lakin kontrol düzeneği ile ilgili meseleler bulunmaktadır. Sarsıntı ziyanlarını en aza indirmek için; mühendislik biliminin gerekleri dikkate alınmalı, yer ve temel etüt raporları standartlara uygun yapılmalı, riskli alanlar imara açılmamalı, bilimsel normlara dayalı yer seçimi yapılmalı, İmar Planına altlık teşkil eden jeolojik-jeoteknik etütler yapılmalı, ada ve parsel bazlı tüm yapılaşmalarda mühendislik hizmeti almayan hiç bir uygulamaya ruhsat verilmemelidir.
“Yapı stok durumu ile ilgili bilgi yok”
2021 Kilis Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda da şu biçimde denildi:
“6.9 büyüklüğündeki sarsıntı senaryosu kararında Kilis vilayetinde 36 bin 616 binanın etkileneceği düşünülmektedir. Kilis ili için 4033 bina az hasarlı, 2522 bina orta hasarlı, 1556 bina ağır hasarlı ve 183 bina ise yıkık olarak iddia edilmiştir. Kilis genelinde 131819 kişinin sarsıntıdan etkileneceği varsayım edilmektedir. Zelzeleden dolayı 234 kişinin ayakta tedavi edileceği, 76 vatandaşımız yavaşça yaralı, 38 vatandaşın ağır yaralı ve 17 vatandaşın ise vefat edeceği kestirim edilmektedir. Lakin Kilis ili merkezinde sokak ve mahalle bazında yapı stok durumu ile ilgili olarak hiç bir bilgi yer almamaktadır. Kent merkezinde yığma ve betonarme yapı adedi, kat sayıları, yapı yükseklikleri, yapı yaşları üzere ayrıntıların acil olarak sokak ve mahalle bazında hazırlanarak zelzele senaryosunun daha gerçekçi datalar ile yapılması gerekmektedir. Bu durumda sarsıntı için acil tedbir planı hazırlanırken hangi sokak ve mahallelerde hasar dağılımının oluşacağı daha gerçekçi bir biçimde belirlenebilir. Bu durumda Acil Tedbir Planı bu türlü hazırlanabilir.”
T24’den Özgür Zeren’in haberine göre Kahramanmaraş’a ilişkin planda, “zemin şartlarının sıvılaşmaya müsait olması, yer altı su düzeyinin yüksekliği, bölgenin faal fay zonuna yakınlığı” riskler olarak sıralandı. Hatay ile ilgili planda, “İlimizde sıvılaşma riski yüksek olan alüviyal tabanda yapılaşmanın bulunması, kentsel dönüşümün parsel bazında yapılıyor olması, yapı stoğu bilgisinin yetersiz olması, vatandaşların zarurî sarsıntı sigortasını (ZDS) yaptırmaması, ruhsatsız yapıların bulunması ve yapılaşmada kontrol eksikliği” risk olarak gösterildi.
AFAD öncülüğünde hazırlanan, valiliklerin ve AFAD’a bağlı vilayet müdürlüklerinin internet sitelerinde yer alan raporlarda, zelzelenin ağır hasar verdiği kentlerle ilgili olarak çarpıcı tespitler yapıldı:
Sıvılaşmaya müsait zemin
2020 Kahramanmaraş Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda, kentin geneline yönelik değerlendirmede “Olası büyük bir sarsıntı gerçekleşmesi durumunda kentin büyük bir kısmının etkileneceği öngörülmektedir. Expo 2023 alanının zayıf bir yer üzerine konseyi olması ve kentin 3 ana girişindeki ulaşımın köprülerle sağlanması, bu bölgelerin yapı güvenliğinin denetimini kıymetli hale getirmektedir” denildi.
Kahramanmaraş’ın zayıf tarafları ise bölgenin etkin fay zonuna yakın olması, taban şartlarının sıvılaşmaya müsait olması, yeraltı su düzeyinin çok yüksek olması sayıldı.
Planda, Adana ve Kayseri yolu girişlerindeki köprülerin üretim yılının eski olması dezavantaj oluşturduğu, fakat Gaziantep yolu girişindeki köprünün imal yılının yeni olması avantajlı bir durum olduğu değerlendirmeleri yapıldı.
Ruhsatsız yapılar ve kontrol eksikliği
2021 Hatay Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda da şöyleki denildi:
“İlimizde sıvılaşma riski yüksek olan alüviyal tabanda yapılaşmanın bulunması, kentsel dönüşümün parsel bazında yapılıyor olması, yapı stoğu bilgisini yetersiz olması, vatandaşların mecburî zelzele sigortasını (ZDS) yaptırmaması, ruhsatsız yapıların bulunması ve yapılaşmada kontrol eksikliği, yapı üretim bölümünde çalışan tüm çalışanın sarsıntıya güçlü üretim unsurları konusunda eğitim alma zorunluluğunun bulunmaması, halkın kentsel dönüşüme iştirakte isteksiz olması, yapıların zelzele dayanıklılık testlerinin fiyata tabi olması ve yaptırılmasının vatandaşın isteğine bırakılması, vilayetimizde ulaşım mastır planının olmaması, vilayetimizin birtakım bölgelerinde niteliksiz yapılaşmanın sit alanları ile iç içe olması, imar barışı kararı oturum müsaadesi alan binaların tam olarak sarsıntıya dayanım şartlarının sağlayıp sağlamadığının bilinmemesi, yer etüt laboratuvar sayısının yetersiz olması, kentsel dönüşüm çalışmalarında yer seçim alanlarının kısıtlı olması, yerleşim alan etrafının çoklukla verimli tarım yerleri, orman, sanayi kuruluşlarıyla çevrili olması, zayıf taraflar olarak belirlenmiştir.”
Planda, “Hatay’ın tektonik yapısı ve faal fay çizgilerinin varlığı, fay çizgisine yakın yapı stokunun olması, kentteki kimi bölgelerde yeraltı su düzeyinin yüzeye yakın olması ve sıvılaşma riskini arttırması, sanayi bölgelerinin sarsıntı açısından riskli bölgelerde bulunması, ekonomik ömrünü yitiren binalar ve 1998 öncesi yapılan yapılara kâfi tahlillerin yapılmamış olması, Afete Maruz Bölge (AMB) içerisinde yapılaşmaların olması ve bu yapıların yıkılmaması, ikincil afetlere niçiniyet verecek tesislerin varlığı” tehdit olarak değerlendirildi.
Etüt sonuçları değerlendirilmeden imar
2021 Adıyaman Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda şu tespitler yapıldı:
“Yerleşim bölgelerinin fayın üzerinde olması ve tetikleyici ögeler, vilayet genelinde kentsel dönüşümün ve konutların yenilenme sürecindeki yavaşlık, karar vericilerin yeni yerleşime açılacak alanlarda imar planlaması esnasında imara temel etüt sonuçlarının değerlendirilmeden alanı imara açmaları, vatandaşların konutlarında gerekli müsaadeleri almadan ve etüt yaptırmadan yapılarında yaptıkları düzenlemeler (alan açmak gayesiyle kolon, kiriş üzere taşıyıcı sistemlerde yapılan değişiklikler).
7,4’lük zelzele ihtimali “oldukca olası”
Planda, Adıyaman ili ve ilçelerinde yerleşim alanlarının fay üzerinde kurulması, fayların canlı ve uzun fay olması, hayat alanlarında mühendislik hizmeti almayan, kontrolsüz binaların olması ile birlikte binaların bir kısmının bitişik nizamda olması, taban etütlerinin yapılmamış alanlarda, makus tabana uygun olarak yapılmayan binaların bulunması, imara temel etüt raporunda tedbirli alan olarak belirlenen bölgelerde yüksek katlı yapılaşmasının olması risk faktörleri olarak sayıldı.
Planda, 7,4 büyüklüğünde bir zelzelenin gerçekleşme ihtimali “oldukca olası” olarak belirlendi.
“Zemin etütleri detaylı yapılmalı”
Gaziantep için 2021 yılında hazırlanan vilayet afet risk azaltma planında şu sözlere yer verildi:
“Sonuç olarak, Gaziantep İli Nurdağı İlçesi ile İslahiye İlçesi ve etrafı, tektonik yapısı bakımından sismik aktivitesi yüksek olan fay zonu ve etrafı ortasında kalmaktadır. Bölge, diriliğini koruyan Doğu Anadolu Fayı ile Meyyit Deniz Fayı’nın tesiri altındadır. Bu faylarda 500 yıllık bir güç birikiminin olduğu ve sismik olarak çok yüksek bir potansiyel tehlikenin bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu durum İlimiz hudutları içerisinde sağlam olmayan, alüvyonal tabanlar üstündeki yapılarda riski ve oluşacak hasar derecesini artıracağını kaçınılmaz kılmaktadır. Gaziantep İli ve etrafının zelzele açısından epey uzun sayılabilecek bir sakinlik periyodu geçirmekte oluşu niçiniyle halk, muhtemel bir zelzele tehlikesinden habersizdir. Bu durum tehlikenin boyutunu bir kat daha artırmaktadır. Muhtemel bir sarsıntıda can ve mal kayıplarını en aza indirmek için, meskün alanlarda taban etütlerinin detaylı olarak yapılması ve tehlikeli zonlardaki yapıların tahliyesi mecburidir. Ayrıyeten, yeni kurulacak köy, kasaba ve kentlerin kuruluş ve gelişme yerlerinin seçiminde sarsıntı aktifliği ve sarsıntı riski kesinlikle dikkate alınmalıdır. Etkin faylardan uzak ve sağlam tabanlar üzerinde, betonarme ve statik hesapları yanlışsız olan, zelzeleye güçlü binalar yapılmalıdır”.
Gaziantep’in zelzele açısından zayıf istikametleri de şöyleki sıralandı:
“Halkın, biroldukca mühendis ve müteahhittin Gaziantep’in zelzele tehlikesi konusunda bilgi sahibi olmaması ve bu şahıslar tarafınca Gaziantep’in sarsıntı potansiyelinin dikkate alınmaması, Gaziantep’teki üniversitelerde Jeoloji Mühendisliği, Jeofizik Mühendisliği üzere yer bilimleri ile ilgili kısımların bulunmaması, kentsel dönüşümün yeteri kadar süratli yapılamaması, kentsel dönüşüm yapılacak alanların afet riski önceliğine nazaran belirlenmemesi, yapı stokunun çıkarılmamış olması, yapı stoku, yer durumu, fay çizgisine uzaklık üzere kriterler göz önüne alınarak zelzelede öncelikli riskli bölgelerin tespit edilmemiş olması, güç istikametinden; heyeti güç kapasitesi fazla bulunmasına karşın kent merkezinde rastgele bir trafo merkezi kesintiye uğradığında öteki trafo merkezleri üzerinden güç transfer kapasitesinin sonlu kalması, zayıf şebeke alt yapısı, çarpık kentleşme, haberleşme- bağlantı altyapısı tarafından; bilhassa ilçelerimizde direkli havai güzergâhları olduğundan doğal afet kararında direklerin devrilmesi, havai kabloların kopması riski, kentin gelişmeninin Doğu Anadolu Fay sınırına yanlışsız (batıya ve kuzeye) ilerlemesi, bu bölgelerde yüksek yoğunluklu imar uygulamalarına gidilmesi, yapıların inşaat basamağında gereğince denetim edilmemesi, yeni inşaatlarda dahi, etriyelerin kanca yapılması üzere temel inşaat prensiplerinin göz gerisi edilmesi ya da bilinmemesi, mevzuya sırf tek disiplin ya da sadece mevcut kurumların gözüyle bakılması ve önümüzde duran problemlerin bugüne kadar bildik usul ve araçlarla üstesinden gelinebileceğinin var iseyılması, iç yerlerde kullanılan eşya, araç ve gereçleri zelzeleye sağlam biçimde sabitleme süreci yapmaması.
Ruhsatsız ve yığma yapılar
Gaziantep hudutları ortasında büyük sarsıntı üretebilecek faal fayların bulunması (27-55 km mesafelerde) ve bu fayların yenidenlanma dönemlerinin aşılmış ya da yaklaşılmış olması, yapı stokunun büyük bir kısmının ruhsatsız yapılardan oluşması ve yığma yapı biçimde gecekondu şekli yapılan semt ve mahallelerin fazlacaluğunun yanı sıra plansız/çarpık kentleşmenin önlenememesi ile uygulamalardaki kontrol eksikliği, Gaziantep’e içme suyu sağlayan tesislerin Doğu Anadolu Fay Sınırına epeyce yakın olması, nüfus artmasına karşın kurumlardaki teknik işçi, uzman işçi sayısının tıpkı oranda artmaması, artan kira ve ömür masraflarından dolayı dar gelirli vatandaşlarımızın kaçak yapılaşmaya yönelmesi, zayıf tabanlarda kıymetli bir nüfus ve yapı stokunun bulunması, bilhassa 2000 yılından evvel inşa edilmiş yapıların fazlaca kıymetli bir çoğunluğunun sarsıntıya karşı dayanıksız olması, imar barışı kapsamında kaçak yapılara yapı kullanma ruhsatı verilmesi, Zelzele Yönetmeliğinde istenmeyen düzensizlikler olarak geçen, zelzelelerde yıkıcı tesirleri bilinen zayıf kat, yumuşak kat oluşumuna (alttı dükkan üstü konut) imar uygulamalarında yaygın bir biçimde yer verilmesi, Kat Mülkiyeti Kanunu yalnızca binada oluşan ziyanların giderilmesi için değil ziyan oluşmadan evvel risklerin belirlenmesi ve giderilmesi.”
“Personel yetersiz”
Şanlıurfa ile ilgili 2021 tarihindeki planda “Şanlıurfa vilayetinden geçen faal fay çizgisi bulunmamasına karşın Doğu Anadolu Fay sınırına yakın olması niçiniyle bu sınır üzerinde meydana gelebilecek şiddetli bir sarsıntıdan ikincil olarak etkilenmesi mümkündür. Doğu Anadolu Fay sınırında meydana gelebilecek bir zelzelede Şanlıurfa’nın bilhassa bu yanılgı yakın olan yerleşim yerlerinde yapısal hasarlara niye olabilecektir. Sarsıntı konusunda kent nüfusunun şuurlu hazırlıklı olmaması, sarsıntı tehdidinin ciddiye alınmaması durumu kentin toplumsal faktörlerinin kıymetlendirilmesi gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır” denildi.
Planda, şu biçimde devam edildi:
“Finansal eksiklikler, mevzuat ve yönetmelik meseleleri, yer seçimi konusunda kurumlar ortası irtibatın olmaması, denetim ve kontrol sistemlerinin işleyişindeki eksiklikler de ekonomik, politik/yasal açıdan kıymetlendirilmesi gereken kıymetli mevzulardır. Şanlıurfa vilayetinde afet toplanma alanlarının levhaları ile birlikte belirlenmiş olması, zelzele müşahede istasyonlarının mevcut olması ve süreksiz barınma merkezlerinin belirlenmiş olması üzere durumlar amaç-hedef ve aksiyonların belirlenmesi sürecinde GZFT tahlilinin ehemmiyetini ortaya çıkarmaktadır. Mevcut mevzuatların uygulanmasında yaşanan ıstıraplar, Tehlike ve risk haritalarının tüm ili kapsayacak biçimde tamamlanmamış olması, teknik işçi yetersizliği, hizmet götürebilme kaidelerinde yaşanan zorluklar üzere hususlar ise teknik açıdan kıymetlendirme alanının ehemmiyetine vurgu yapmaktadır. Finansman muhtaçlığının olması ve bu gereksinimlerin evvelandirilmesi üzerine yapılan tartışma ise idari ve ekonomik faktörlerin kıymetlendirilmesi açısından değerlidir.”
“İlimizi zelzeleye hazır hale getirmektedir”
Malatya ile ilgili 2021 tarihindeki planda da “İlimizin Güneyinde bulunan ve Doğanyol-Pütürge Şiro çayı uzanan Doğu Anadolu Fay Zonu ile Sürgü, Doğanşehir, Akçadağ, Arapgir ve Ovacık’a kadar uzanan Malatya fayı İlimiz için zelzele riski oluşturabilecek faal faylardır. Vilayetimizde acil toplanma alanlarının ve barınma alanlarının tespit edilmiş olması, sistemli afet şuuru eğitimlerinin verilmesi ve tatbikatların yapılması vilayetimizi sarsıntıya hazır hale getirmektedir. Buna rağmen vilayetimizin yüz ölçümünün fazlaca büyük olması, coğrafik şartlar ve bağlantıda kasvetler yaratabilmektedir. Zelzelenin tetikleyeceği ikincil afetler (Heyelan, Kaya düşmesi, Çığ ve su baskını gibi) ilimiz için risk oluşturmaktadır. Karstik boşlukların fazlaca fazla olması, birtakım bölümlerde sıvılaşma riskinin ve farklı oturma sorunlarının var olması da ilimiz için tehdit oluşturmaktadır. Vilayet merkezinde mikro bölgeleme çalışmaları tamamlanmış ve yerleşime uygunluk haritası oluşturulmuş bulunmasına karşın ilçe merkezlerinin tamamında bu biçimde bir çalışma yapılmamıştır. Ayrıyeten ilçe merkezlerinde bina envanter bilgisinin bulunmayışı, kâfi teknik çalışanın olmaması bir zayıf taraf olarak karşımıza çıkmaktadır. Vilayet merkezinde imar planlarının havza alanlarına gerçek kayması ve bu alanlarda artan yapı stoğu ve öbür alanlarda kalan yapı stoğunun 1999 yılı öncesine ilişkin olması da zayıf istikametler içinde yer almaktadır” değerlendirmeleri yapıldı.
“Zemin özellikleri dikkate alınmadan…”
2021 Adana Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda şu tespitler yapıldı:
İlimizin jeolojik yapısı, vilayetimizde etkin fay sınırlarının bulunması, alüvyon yer olan zayıf yerlerde ve sıvılaşma riski olan yerlerde yapılaşmanın ağır olması, kentsel dönüşümün bina bazında olması ve yer özellikleri dikkate alınmadan yapılması, ilimiz merkezinde doğu-batı güzergahında olan tren çizgisinin güney bölgesinin (Seyhan ve Yüreğir ilçesinin güney kısmı) sıvılaşma tehlikesi olan yerler içinde olması, afet master planının olmaması, yapı stoğunun olmaması, vatandaşların DASK yaptırmaması, vilayetimizde kaçak yapıların bulunması, vilayetimizde bulunan müteahhitlerin teknik manada yetersiz olması, Zelzele Yönetmeliğinin pratikte uygulama sorunlarının olması ilin zayıf istikametleri olarak tartışıldı. Zelzele Yönetmeliğinin olması, kentsel dönüşümün beşerler tarafınca benimsemesi, vilayetimizde teknik işçi açısından kuvvetli bir takıma sahip kurumların bulunması fırsat olarak değerlendirildi. Zeminlerimizde sıvılaşma tehlikesinin olması, vilayetimizde bulunan fay çizgisine yakın yapı stoğunun olması. Vilayetimizde alüvyon yerlerin ve ziraî alanların ağır olması, Ceyhan’ın tamamı, Seyhan, Yüreğir, İmamoğlu ve Kozan ilçelerinin alüvyon yerleri sarsıntı açısından riskli alanlar olması, YSS Adana’nın güney kesitinde daha yüksek olması ve bu durumun sıvılaşma riskini artırması, sanayi alanlarının riskli alanlarda yapılması, kaçak yapılar ve ekonomik ömrünü (müdahale açısından sorun) dolduran binalar olması, sarsıntı yorgunu 1998 öncesi yapılan yapılarda insanların ikamet etmesinin ili tehdit eden ögeler olduğu vurgulandı.”
“Yeni yerleşim olmamalı…”
Diyarbakır ile ilgili 2021 tarihindeki planda da şu tespitler sıralandı:
“Diri fay üzerinde ve yakınında yeni yerleşim olmamasına dikkat edilmesi ve “Fay Sakınım Bandı” uygulamasına geçilmesi can ve mal kaybının önüne geçilmesini sağlayacaktır. Merkez Bağlar, Şehitlik, Seyrantepe, Aziziye Mahallelerinde kaçak yapıların ağır olduğu yerlerde ve tüm ilçelerde yapı envanteri çıkarılarak, kentsel dönüşüm ve güçlendirme çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Kuzey İlçelerinde topografya ve yer şartlarının kütle hareketliliğine elverişliliği niçiniyle zelzele sırasında ve daha sonrasında heyelan, kaya düşmelerini de tetikleyeceğinden bu cins riskli alanlardaki yerleşim alanlarının boşaltılması çevresel faktörler açısından değerlidir. Yerleşim açısından kentin jeolojik özelliklerinin biliniyor olması ve yeni imar alanlarında (Kayapınar ve Bağcılar Mahallesi’nde) yapılan yapıların yüksek oranda Yapı Kontrol Yönetmeliği’ne uygun yapılıyor olması değerli bir gelişmedir. Lakin kontrol düzeneği ile ilgili meseleler bulunmaktadır. Sarsıntı ziyanlarını en aza indirmek için; mühendislik biliminin gerekleri dikkate alınmalı, yer ve temel etüt raporları standartlara uygun yapılmalı, riskli alanlar imara açılmamalı, bilimsel normlara dayalı yer seçimi yapılmalı, İmar Planına altlık teşkil eden jeolojik-jeoteknik etütler yapılmalı, ada ve parsel bazlı tüm yapılaşmalarda mühendislik hizmeti almayan hiç bir uygulamaya ruhsat verilmemelidir.
“Yapı stok durumu ile ilgili bilgi yok”
2021 Kilis Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda da şu biçimde denildi:
“6.9 büyüklüğündeki sarsıntı senaryosu kararında Kilis vilayetinde 36 bin 616 binanın etkileneceği düşünülmektedir. Kilis ili için 4033 bina az hasarlı, 2522 bina orta hasarlı, 1556 bina ağır hasarlı ve 183 bina ise yıkık olarak iddia edilmiştir. Kilis genelinde 131819 kişinin sarsıntıdan etkileneceği varsayım edilmektedir. Zelzeleden dolayı 234 kişinin ayakta tedavi edileceği, 76 vatandaşımız yavaşça yaralı, 38 vatandaşın ağır yaralı ve 17 vatandaşın ise vefat edeceği kestirim edilmektedir. Lakin Kilis ili merkezinde sokak ve mahalle bazında yapı stok durumu ile ilgili olarak hiç bir bilgi yer almamaktadır. Kent merkezinde yığma ve betonarme yapı adedi, kat sayıları, yapı yükseklikleri, yapı yaşları üzere ayrıntıların acil olarak sokak ve mahalle bazında hazırlanarak zelzele senaryosunun daha gerçekçi datalar ile yapılması gerekmektedir. Bu durumda sarsıntı için acil tedbir planı hazırlanırken hangi sokak ve mahallelerde hasar dağılımının oluşacağı daha gerçekçi bir biçimde belirlenebilir. Bu durumda Acil Tedbir Planı bu türlü hazırlanabilir.”